Gaussmetr (güc, tezlik, maqnit sahəni ölçən), dünyanın maqnit sahəsi, airfoil şəkil (təyyarə qanadı), qanad ucu girdabı... Bir çox insan üçün bu terminlər bir məna ifadə etməmiş ola bilər. Məsələn, dünyanın daxili nüvəsinin bərk, xarici nüvəsinin isə maye halda olduğu ...
DavamıGaussmetr (güc, tezlik, maqnit sahəni ölçən), dünyanın maqnit sahəsi, airfoil şəkil (təyyarə qanadı), qanad ucu girdabı... Bir çox insan üçün bu terminlər bir məna ifadə etməmiş ola bilər. Məsələn, dünyanın daxili nüvəsinin bərk, xarici nüvəsinin isə maye halda olduğu, bu iki layın bir-biri ətrafında hərəkət etdikləri, bu hərəkətin də nüvədəki ağır metallar üzərində bir növ maqnit təsiri yaradaraq bir maqnit sahəsi meydana gətirdiyi, bu maqnit sahədən necə faydalanılacağı kimi təfərrüatlar bilinməyə bilər. Airfoil şəkli qanadlarda, ventilyatorlarda və pərvanələrdə olduğundan, bu şəklin ətrafında hava axını olduqda qaldırma qüvvəsi yaratdığından, bundan da qalxma və uçuşda faydalanıldığından, təyyarə mühəndisləri ya da mövzuya xüsusi maraq duyan kəslərdən başqa, kimsənin xəbəri olmaya bilər...
Mühəndislər, mütəxəssislər bu kimi məlumatları istifadə edərək yeni təyyarələr dizayn edər, maqnit sahəsinin varlığının təsirlərini araşdırar, bundan faydalanar, ola biləcək təhlükələrə qarşı tədbir görərlər.
Ancaq bu məlumatları, ya da sistemləri istifadə edənlər yalnız bu mövzuda təhsil almış, məlumatlı insanlar deyil.
Qida axtarma səfərlərində yerə heç enmədən 15.000 km uça bilən albatroslar, köçləri əsnasında dünyanın ətrafını gəzən qaranquşlar, 3.000 km-lik bir məsafəni qət edə bilən çəyirtkələr, doğumlarından qısa bir müddət sonra 6.000 kilometrlik səfərə çıxan ilan balıqları, balinalar və daha bir çox canlı da bu texniki məlumatları istifadə edərək hərəkət edər.
Ən yüngülləri 35-40 qram olan, ən ağırları isə 130 tona qədər olan bu canlılar həyatları boyunca daima bir yerdən başqa bir yerə səyahət edərlər. Bəzən bir bağçadan başqa bir bağçaya, bir yuvadan başqa bir yuvaya, bəzən də bir qitədən başqa bir qitəyə... Havada yarasalar, hörümçəklər, kəpənəklər, ördəklər, qazlar; quruda fillər, zebrlər, bizonlar, ilanlar, qurbağalar, çəyirtkələr; dənizlərdə xərçənglər, balinalar, qızıl balıqları, dəniz ulduzları və daha bir çox heyvan fərqli səbəblərlə, müxtəlif uzaqlıqlardakı səfərlərə çıxarlar. Bu səfərlərin ortaq nöqtəsi, heyvanların bu köçlər sayəsində həyatları üçün lazım olan tarazlığı təmin etmələridir. Köç edən canlıların bu tarazlığı qorumaları, uzun və zəhmətli köç səfərini qüsursuz bir şəkildə bacara bilmələri uzun illərdən bəri elm adamlarının diqqətini çəkir, bu mövzuda müxtəlif tədqiqatlar icra edilir.
Elm adamlarının bu mövzuda cavabını axtardıqları əhəmiyyətli bir sual vardır: Heyvanları, yaşadıqları yerləri buraxıb, daha çox enerji və zaman xərcləyərək kilometrlərlə uzaqlara getməyə məcbur edən səbəb nədir?
Müxtəlif heyvanlar müxtəlif səbəblərlə köç edərlər. Bəziləri qida tapmaq üçün ,bəziləri isə çoxalma bölgələrinə çatmaq üçün səfərə çıxar. Bəziləri də həyat şərtləri dəyişdiyində olduqları mühiti tərk edərlər. Hər nə qədər fərqli məqsədlərlə reallaşdırılsa da heyvanların köçlərində çox əhəmiyyətli bir ortaq nöqtə vardır: Ən kiçiyindən ən böyüyünə qədər hər heyvanda və hər köç növündə böyük bir plan və qabiliyyət vardır.
Əvvəlcə bir yerdən başqa bir yerə gedə bilmək üçün 3 nöqtə bilinməlidir. Mövcud mövqe, gediləcək yer, yəni hədəf və mövcud mövqedən hədəfə gedərkən izləniləcək istiqamət... Bununla yanaşı, köç edəcək canlıların o anda qaldıqları bölgənin mövqeyini çox yaxşı bilmələri lazımdır, çünki bu məlumatı geri dönmək üçün də istifadə edəcəklər. Həm də köç sonunda çatacaqları, o anda olduqları yerdən bəzən on minlərlə kilometr uzaqlıqdakı bölgələrdə özlərini hansı şərtlərin gözlədiyini də bilməlidirlər.
Bəzi insanlar istiqamət təyinində Günəşi və ulduzları istifadə etmişlər. Hal-hazırda isə peykə əsaslanan texnologiyalar istifadə edilərək dəqiq ölçülər əldə edilir. Köç edən canlılar isə dünyaya ilk gəldikləri andan etibarən bu texnologiyaya sahib olaraq yaradılmışlar. Allahın özləri üçün yaratdığı bəzi xüsusi sistemləri istifadə edən bu canlılar Allahın ilhamıyla hərəkət edərək müvəffəqiyyətlə uzun səfərlər reallaşdırarlar.
Bu kitabda Allahın yaradışındakı ehtişamı, heyvanların heyranlıq oyandırıcı köçləri mövzusunu incələyərək izah edəcəyik. Rəbbimizin sonsuz qüdrətinə bir dəfə daha şahid olacağıq. Quranda bildirildiyi kimi:
Heyvanlar olduqları yeri tərk edərək uyğun mühitlərə doğru, uyğun zamanlarda hərəkət edərlər. Burada diqqəti çəkən ən əhəmiyyətli nöqtə “uyğun mühit” və “uyğun zaman” anlayışlarıdır. Dünyanın dörd bir tərəfindəki yüzlərlə növ heyvanın hər biri -ən kiçiyindən ən böyüyünə qədər- bu iki anlayışın nə olduğunu çox yaxşı bilirlər, üstəlik lazım olduqda bu yerləri zamana bağlı olaraq dəyişdirirlər. Köç edən canlıların çaşmadan və yanılmadan hər zaman doğru yerə çatmaları açıq bir möcüzədir.
DavamıHeyvanlar olduqları yeri tərk edərək uyğun mühitlərə doğru, uyğun zamanlarda hərəkət edərlər. Burada diqqəti çəkən ən əhəmiyyətli nöqtə “uyğun mühit” və “uyğun zaman” anlayışlarıdır. Dünyanın dörd bir tərəfindəki yüzlərlə növ heyvanın hər biri -ən kiçiyindən ən böyüyünə qədər- bu iki anlayışın nə olduğunu çox yaxşı bilirlər, üstəlik lazım olduqda bu yerləri zamana bağlı olaraq dəyişdirirlər. Köç edən canlıların çaşmadan və yanılmadan hər zaman doğru yerə çatmaları açıq bir möcüzədir.
PLANLAŞDIRMADAKI MÜKƏMMƏLLİK
Əvvəla, köçdə "qərar vermə" vardır. Köç edən canlı doğru yerə çatmaq üçün yola çıxma qərarı alır. İkincisi, bunu edəcəyi ən doğru zamanı təsbit edə bilir. Heyvanların mükəmməl planları köç növünə görə dəyişiklik göstərər. Yeni məskunlaşma sahələrinə doğru, geri dönməmək üzrə edilən köç, "tək istiqamətli köç" olaraq adlandırılar. Buna ən yaxşı nümunə bal arılarının köçüdür. Bir şanda yaşayan arılar çoxalanda şana yerləşməməyə başlayınca bölünməyə qərar verərlər. Bu ümumiyyətlə, yazın sonu ya da yazın başlanğıcında olur. Bu kiçik heyvanların, içində yaşadıqları mühitin özləri üçün uyğun olub-olmadığına qərar verə bilmələri, yeni bir yuva tapmalı olduqlarını fərq etmələri, sonra da bunu ən uyğun mövsümdə etməyi hesablamaları son dərəcə təəccüblüdür. Bəzən on minlərlə arının, yaşadıqları şandan hansı fərdlərin ayrılacağına heç bir qarışıqlıq çıxmadan qərar verə bilmələri də mövzunun tamam ayrı bir möcüzəvi istiqamətidir.
Bir başqa nümunə daha verək. Bir çox xərçəng və krevet növünün üzən sürfələri, yaşayacaqları yeni sahələrdə koloniyalaşarkən bir problemlə qarşılaşarlar. Bu kiçik canlılar əsasən, körfəzlərin ağzında yaşayarlar və bu səbəblə, dənizə tökülməmək üçün daima yer dəyişdirmək məcburiyyətindədirlər. Bu yer dəyişikliyindəki müvəffəqiyyətlərinin səbəbi sürfələrin hərəkətlərini gəl-get dövrünə görə nizamlaya bilmə qabiliyyətlərində gizlidir. Su yüksəldikdə sürfələr dərhal su səviyyəsinin üstünə çıxarlar, su geri çəkildikdə isə dibə enərlər və beləcə, körfəzdə qalmağı bacararlar. Son dərəcə sadə kimi görünən bu əməliyyat araşdırıldıqda, əslində sürfələrin bunu bacarması üçün çox əhəmiyyətli bir məlumatın lazım olduğu görüləcək.
Qabarma-çəkilmə saatı hər gün 50 dəqiqə dəyişir. Bu vəziyyətdə sürfələrin daima dəyişən qabarma-çəkilmə saatını hesablaya bilməyəcəkləri düşünülə bilər. Ancaq sürfələr bu mövzuda heç bir çətinliklə qarşılaşmazlar. Bu ritmi, hələ inkişafını tamamlamamış olan kiçik sürfələr böyük bir ustalıqla hesablayarlar.
Bunlar köç edən heyvanların sahib olduqları planlaşdırma qabiliyyətinə yalnız bir neçə nümunədir. Heyvanların, bu qabiliyyətlərə öz şüur və ağıllarıyla sahib olduqlarına inanmaq əlbəttə qeyri-mümkündür. Bu səbəblə, ağıla bu sual gəlir: Heyvanların nə vaxt və hara doğru hərəkət edəcəklərini kim təyin edir? Onlara bu qabiliyyəti verən kimdir?
Bəzi elm adamları bu planlaşdırmanı daxili saatın etdiyini söyləyərək öz fikirlərincə bir cavab verərlər. Ancaq burada əhəmiyyətli bir nöqtəni gözardı edirlər: Köç etmə qabiliyyətinə sahib bütün canlılarda heç dayanmayan, pozulmayan, hər növün ən kiçik fərdində belə eyni mexanizmlə səhv etmədən işləyən belə bir saat necə yaranmışdır? Belə bir qabiliyyəti bütün bu canlılara kim vermişdir? Təkamülçü elm adamları bu mükəmməl mexanizmin guya təkamül müddəti içində təsadüfən inkişaf etdiyini, yəni bu qabiliyyəti canlılara "təsadüf" deyilən kor prosesin verdiyini müdafiə edərlər. Şübhəsiz, bu son dərəcə axmaq bir iddiadır. Kitab boyunca müxtəlif nümunələrini araşdıraraq böyüklüyünü görəcəyimiz bu qabiliyyət əlbəttə ki, təsadüflərin əsəri ola bilməz. Kor və şüursuz təsadüflərin belə incə hesablara əsaslanan və böyük bir şüurun göstəricisi olan qabiliyyəti meydana gətirməsi mümkün deyil. Bu qabiliyyəti yaradan və dilədiyi canlıya verən Uca Allahdır. Allah göydən yerə hər şeyin sahibidir:
Göylərdə və yerdə nə varsa, Allaha məxsusdur və axırda bütün işlər Allaha qaytarılacaqdır. (Ali- İmran surəsi, 109)
İstiqaməti tapmadakı qüsursuzluq
Heyvanların bir çoxuyla müqayisə edildikdə, insanların olduqca zəif bir istiqamət tapma duyğusuna sahib olduqları görüləcək. Bu mövzuda yenə bal arılarını nümunə verərək bir müqayisə edə bilərik. Şanlarından uzaqlaşıb qida axtaran arılar döndükdə digər arılara qidanı tam olaraq harada tapdıqlarını işarələrlə izah edərlər. Və bu işarələri izləyən arılar, gedəcəkləri yeri daha əvvəl görmüş kimi rahatlıqla, çaşmadan tapa bilərlər. İnsanlar üçün isə bilmədikləri bir yeri tapmaq bu qədər asan deyil. Nə qədər yaxşı təsvir edilirsə edilsin, hər zaman səhv etmə, itmə riski vardır. Bu riski azaltmaq üçün yol göstərici nişanələr qoyulur, küçə və prospektlər adlandırılır, müxtəlif vasitələrdən faydalanılır. Halbuki, köç edən heç bir canlının belə imkanı yoxdur, hətta bunlara ehtiyacı da yoxdur. Heç biri üçün yol göstərən nişanələr mövcud deyil. Hətta köç edən canlıya gedəcəyi yeri təsvir edən bir bələdçi də yoxdur.
İstiqamət tapmaq üçün proqramlaşdırılmış canlılar
Bir heyvan köç səfərinə başladıqda insanlarınkından fərqli amillər onun düzgün bir yol izləməsində rol oynayar. Köç edən hər növün fərqli bir istiqamət tapma üsulu vardır. Lakin ümumiyyətlə; quşların günəşdən, ulduzlardan, dünyanın maqnit sahəsindən, balıqların da çaylardan gələn sudakı orijinal kimyəvi qoxulardan faydalandıqlarını söyləyə bilərik. Əlbəttə, bu amilləri qiymətləndirmək və əldə edilən məlumatlara görə nəticəyə gəlmək mütəxəssislik tələb edən xüsusiyyətlərdir. Ulduzları, günəşi və ya çayın kimyəvi maddələrini istifadə edərək doğru yerə çata bilmək bir çox adamın bacara bilməyəcəyi bir işdir. Bununla əlaqədar olaraq ağıla ilk mərhələdə cavablandırılmalı olan bir çox sual gəlir. Bunlardan bir neçəsi belədir:
- Bu heyvanlar özləri üçün uyğun olan çoxalma, bəslənmə, olduqları yerə görə hansı istiqamətdə olduğunu haradan bilərlər?
- Bir canlı dünyaya gələn kimi heç getmədiyi, görmədiyi bir yerin özü üçün uyğun yer olduğuna necə qərar verər?
- Ulduzları və günəşi istiqaməti tapmaq üçün istifadə edə biləcəklərini necə kəşf etmişlər?
- Onlara, bunları necə istifadə edəcəklərini dünyaya gələn kimi öyrədən kimdir?
Bu suallara verilən cavabların ortaq nöqtəsi bunların heç birini heyvanların öz ağıl və məlumatlarıyla edə bilməyəcəyidir. Belə bir səfər üçün heyvanların sahib olduqları məlumatlar daha dünyaya gəlmədən özlərinə verilmişdir. Bəhsi keçən canlılar bu mövzuda sanki proqramlaşdırılmışlar. O halda bunların proqramlaşdırıcısı kimdir? Əlbəttə, onlara bu qabiliyyətləri, onları yaradan və yaratdığı hər şeyi ən yaxşı bilən Allah ilham edir. Bunu təkamülllə izah etmək hər zaman nəticəsiz qalacaq boş cəhddir.
Məsələn, istiqamət tapmada Günəşi özlərinə istinad qəbul edən qarışqalar özlərinə verilən xüsusiyyətlər sayəsində yollarını çaşmadan tapa bilərlər. Halbuki, Günəş saatda təxminən 15 dərəcəlik bir bucaqla hərəkət edər. Bu da Günəşin istinad olaraq istifadəsini çətinləşdirər. Lakin bu kiçik canlılar evə geri döndükdə, neçə saatdır çöldə olduqlarını və günəşin neçə dərəcəlik bir bucaqla yer dəyişdirdiyini nəzərə alaraq yeri təyin edər və yanılmadan evlərinin yolunu taparlar. Bal arıları da günəşin hərəkətini bilmələrini və buna görə nizamlama edə bilmələrini təmin edən bir qabiliyyətlə təchiz edilmişlər. Əgər bu arılar günün sonuna doğru cənub-şərq istiqamətində bir qida tapmışlarsa, səhər təkrar yola çıxdıqlarında günəşin o zamana qədərki mövqeyindəki dəyişiklikləri hesablayar və doğru istiqamətdə hərəkət edərək yenə eyni qida qaynağına çatarlar. Onların doğulduqları andan etibarən Günəşi rəhbər edəcəklərini bilmələri, üstəlik bir göy cisminin mövqeyindən və hərəkətindəki hesablamalardan xəbərdar olmaları lazımdır. Bunları bilmədən həyatlarını və növlərini davam etdirə bilməzlər.
Səhrada heç bir ayırd edici işarənin olmadığı çox böyük qum sahələri vardır. Qum o qədər isti və qurudur ki, çox yerdə ot və ya kolluğun böyüməsi belə qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən, istiqamət təyin etməyə yarayacaq heç bir iz və ya işarə yoxdur. Qumun üzərində mövcud olan nadir izlər külək səbəbiylə dəqiqələr içində itər, qoxu izləri isə qovrular və qızğın günəş səbəbiylə qum tamamilə qoxusuz qalar. Bu çətin şərtlərin olduğu səhralar Cataglyphis deyilən qarışqaların evidir. Evlərinin yerin altında olması onları kərtənkələ və böcəklə bəslənən quşlardan qoruyar. Səhər saatlarında ovçular fəaliyyət halındaykən qarışqalar yuvalarında qalarlar. Ancaq günorta olmağa başlayınca o qədər isti olar ki, kərtənkələlər və quşlar kölgəliklərə çəkilərlər. Bu bir-iki saatda Cataglyphisin rahat yemək tapmağa çıxa biləcəyi yeganə fürsətdir. Birdən yüzlərlə qarışqa qumların içindəki kiçik bir dəlikdən çölə atılar və istidən təsirlənmiş olan böcəkləri tapmaq üçün qaçmağa başlayarlar. Hər biri əyri xətt çəkərək qaçarlar. Bir-iki saniyədən bir dayanar, başlarını yuxarı qaldırar və tək ayaq üzərində çevrilərək təkrar qaçmağa başlayarlar. Qida tapdıqları anda olduqca tez, istidən təsirlənmədən əvvəl, yuvalarına geri dönmələri lazımdır.
Ovunu ziqzaq çəkərək axtaran bu qarışqa növü geri dönmə səfərində tam tərsinə dümdüz bir yol üzərində hərəkət edər. Özündən təxminən 150 m-ə qədər uzaqda olan yuva dəliyinə sürətlə qaçar. (1) Bu davranış son dərəcə diqqət çəkicidir. Çünki bunun üçün qarışqa bir şəkildə çıxış səfərində qaçdığı hər mərhələni ölçmüş və xatirində tutmuş olmalıdır. Bu, başını hər qaldırıb dönüşünü etdiyində, yeni təyin etdiyi istiqamətini günəşin vəziyyətinə görə qeyd etməsi deməkdir. Bu da təxminən 15 dəqiqə davam edən səfər əsnasında yığdığı məlumat ilə, yuva dəliyinə edəcəyi dönüş səfərinin tam məsafəsini və istiqamətini təyin etmiş olması mənasını verər. Günəşə baxaraq istiqamət təyin etməsi və geri qayıtmasını hesablaması əlbəttə ki, bu kiçik canlının özbaşına tapdığı və tətbiq etdiyi üsullar deyil. Bir çox insanın, eyni şərtlər altında bacarması qeyri-mümkün olan bir əməliyyatı bu qarışqa növünün hər fərdinin istisnasız olaraq böyük bir müvəffəqiyyətlə reallaşdırması Allahın ilhamıyladır.
Bəhsi keçən canlılar bu qabiliyyətləri zamanla öyrənmiş ola bilməzlər. Çünki bir çox heyvan növü daha doğular-doğulmaz özləri üçün ən uyğun olan yerlərə doğru heç səhv etmədən səyahət edə bilirlər. Məsələn, yumurtalarından çıxar-çıxmaz dənizə yönəlmələri lazım olduğunu bilib ona görə hərəkət edən dəniz tısbağası balalarının davranışları son dərəcə heyranedicidir. Yerin altındakı yuvalarından gecə çıxan balalar, bəslənmə sahələrinə çatmaq üçün dənizə doğru hərəkət edərlər. Heç biri sahildə başqa yerlərə doğru hərəkət edərək yolunu itirməz, düz dənizə yönələr. Çünki göydəki ulduzlar və ay, dənizi quru istiqamətinə görə daha parlaq etmişdir. Dəniz tısbağaları da, daha doğular-doğulmaz parlaqlığa doğru getməyə proqramlaşdırılmışlar. Yumurtadan çıxdıqları anda özlərinə etməli olduqlarını öyrədən kimsə yoxdur, buna baxmayaraq son dərəcə şüurlu bir şəkildə hərəkət etmələri onlara bunun hələ doğulmadan əvvəl öyrədildiyini açıq şəkildə göstərir. Bu da haqqında danışılan canlılara bu qabiliyyəti verənin, onları Yaradan olduğunun qəti bir dəlilidir.
Quşlar
Qarışqaların Günəşin istiqamətini istifadə edərək yollarını tapmaları kimi bəzi canlılar da dünyanın maqnit sahəsindən faydalanaraq köç edərlər. Dünyanın maqnit sahəsi nüvədə ərimiş halda və hərəkətli olan dəmirdən qaynaqlanar.
DavamıQuşlar
Qarışqaların Günəşin istiqamətini istifadə edərək yollarını tapmaları kimi bəzi canlılar da dünyanın maqnit sahəsindən faydalanaraq köç edərlər. Dünyanın maqnit sahəsi nüvədə ərimiş halda və hərəkətli olan dəmirdən qaynaqlanar. Maqnit sahə, yer kürəsinin içindən, okeanlardan və atmosferdən keçib bir qütbdən digərinə çatan oval formalı axış xətləridir. Bu xətlər ekvatordan üfüqi qütblərə doğru getdikcə daha dik bucaqlarla kəsişər. Sahənin şiddəti də qütblərə yaxınlaşdıqca artar.
Bəzi heyvanların köç edərkən bu şiddəti və bucağı təyin edərək istiqamətlərini tapdıqları təxmin edilir. Məsələn, immiqrant quşların dünyanın maqnit sahəsindən faydalanaraq köç etdikləri təsbit edilmişdir. Elm adamları bu tezislərini isbat etmək üçün bir qrup immiqrant quşun ayağına dəmir çubuqlar taxmışlar. Ancaq bu çubuqlardan bəzilərinə dünyanın maqnit sahəsini qarışdıran fərqli bir maqnetizm yerləşdirilmişdir. Ayaqlarına maqnetizm olan çubuq taxılan quşların səfərləri əsnasında itdikləri, çubuq daşımayan digər quşların isə hər zamankı kimi istiqamətlərini asanlıqla tapdıqları müşahidə edilmişdir. Bu təcrübə, immiqrant quşların fövqəladə qabiliyyətlərinin başa düşülməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. (2)
Quşların dünyanın maqnit sahəsini hesablayaraq öz gedəcəkləri istiqaməti tapmaları üçün fizikada Lenz qanunu olaraq bilinən dünyanın maqnit sahəsini hesablamaq üçün istifadə edilən düsturu bilmələri və ya bir gaussmetrəyə (dünyanın maqnit sahəsini hesablayan alət) sahib olmaları lazımdır. Bir çox insan bu terminlərin nə məna verdiyini bilməz, hətta eşitməmişdir belə. Əlbəttə ki, quşlar da bunların nə olduğundan xəbərsizdirlər, bədənlərində belə bir alət yoxdur, maqnit sahəni hesablama düsturunu da bilmirər. Bütün bunları Allahın ilhamıyla reallaşdırırlar.
Tısbağalar
Dəniz tısbağaları Caretta carettalar ilə edilən təcrübələr də köç edən canlıların dünyanın maqnit sahəsindən faydalandıqlarını isbat etmişdir. Bu canlılar dünyanın fərqli yerlərindəki maqnit sahələrin dəyərlərini əvvəldən bilərmiş kimi hərəkət edir və okeanda yol qət edərkən buna görə istiqamətlərini təyin edirlər.
Şimali Karolina Universitetindən Kenneth Lohmann və qrupu bu canlıların köç hərəkətini müşahidə etmişlər. Floridanın şərq sahillərində yumurtadan çıxar-çıxmaz okeana yönələn bu heyvanlar birbaşa Şimali Atlantika cərəyanı deyilən və Sarqas dənizinin ətrafını gəzən böyük bir axıntıya gedirlər. Bu halqanın içində şimal-şərqə, Avropaya doğru gedib daha sonra cənuba yönələn tısbağalar, bu isti və qida cəhətdən zəngin halqa içində 5-10 il keçirdikdən sonra təkrar Şimali Amerikaya dönərlər. Lohmann və qrupu dəniz tısbağalarının köç yollarını tapa bilmək üçün regional maqnit sahələrdən faydalanıb-faydalanmadıqlarını müşahidə etmək istəmişlər, bu məqsədlə bir qurğu qurmuşlar: böyük bir su tankı düzəldilmiş, xaricinə də maqnit sahələr meydana gətirən barabanlar qoyulmuşdur. Yeni yumurtadan çıxmış 79 tısbağa balasına, ucunda kompyuterli izləmə sisteminə bağlı bir tel olan çimərlik geyimi geyindirib, tısbağaları bu su tankının içinə buraxmışlar. Balalar Şimali Atlantika cərəyanının kritik nöqtələrində, məsələn Floridanın şimalındakı, Portuqaliya sahillərindəki və cərəyanın ən cənub ucundakılara bərabər maqnit sahələrə tabe tutulmuşlar. Bunun nəticəsində görülmüşdür ki, sınanan hər maqnit sahədə tısbağalar, ona qarşı gələn istiqamətdə üzməyə başlamışlar. Məsələn, tanka cərəyanın şimal-şərq hissəsindəki maqnit sahə tətbiq olununca heyvanlar cənuba yönəlmişlər. Okeanda bu istiqamət onları doğru yolda tutaraq, soyuq sulara girib ölmələrinə mane olur. (3)
Daha əvvəl heç köç təcrübəsi olmayan bala tısbağalar bu qabiliyyətə necə sahib olmuşlar? Onları isti sulara çatdıracaq olan yolu xəritə və heç bir alətə ehtiyac duymadan necə izləyirlər? Necə maqnit sahələrini ölçür və onları qiymətləndirə bilirlər? Maqnit sahənin hansı dəyərində hansı istiqamətə doğru gedəcəklərini onlara kim öyrədir?
Elmi bir qaynaqda dünyanın maqnit sahəsi haqqında məlumat verildikdən sonra yumurtadan yeni çıxmış tısbağaların yollarını necə tapdıqlarına dair belə bir şərh edilir:
Dünya nəhəng bir maqnitdir və bir çubuq maqnitdəki kimi şimal və cənub qütblərinə malikdir. Bu, insanların yollarını tapması üçün əhəmiyyətlidir, çünki maqnit cazibəsinin qanunlarını izləyən kompasın maqnit iynəsi hər zaman dünyanın maqnit şimal qütbünü göstərər. Köç edən heyvanlar istiqamətləri haqqında əmin olmaq məcburiyyətindədirlər və özlərini naviqasiyada tutmalıdırlar. Onlar da dünyanın maqnit sahəsinə müraciət edərlər. Amma onlarca sıx tədqiqatlar edilməsinə baxmayaraq bu yolu müəyən edənlərin hansı növ kompas istifadə etdiklərini tapmaq çətindir. Bu sirrin bir qismini yeni-yeni araşdırırıq....
… Səyyah bir həyata sahib olan tısbağalar daxillərindəki bu miniatür kompası köçlərinin cədvəlini qurmaq üçün istifadə edirlər.
Bu şərh adınca bir çox sualı gətirir: burada bəhs edilən kompasın heyvanların harasında olduğu, necə işlədiyi, bunu canlıların hər birinə tək-tək kimin yerləşdirdiyi kimi...
Bu suallar tək bir həqiqəti ortaya qoyur: bütün bu canlılar, yaradıldıqları ilk andan etibarən bu üstün xüsusiyyətlərlə təchiz edilmişlər. Ortada kor təsadüflərlə açıqlana biləcək saxta təkamül prosesi yoxdur. Canlıların hər birindəki bir-birindən fərqli bu təəccüblü xüsusiyyətlər onların çox incə bir plan və tarazlıqla, yaşayacaqları mühitə uyğun olaraq yaradıldıqlarını göstərir.
Köçdəki təşkilat
Sürü əmələ gətirmə, köç edən heyvanlar üçün əhəmiyyətli bir mövzudur və onlara çox böyük fayda verir. Bu üstünlüklərdən biri, hər fərdin tək başına sərf edəcəyi enerjinin toplu hərəkətdə böyük ölçüdə azalmasıdır. Beləcə, heyvan birlikləri daha uzun məsafələri daha az enerji xərcləyərək qət edirlər. Heyvan birliklərinin bu ortaq köçü əsnasında sürüdə heç bir qarışıqlıq olmaz, hər kəs öz vəzifəsini ən uyğun şəkildə yerinə yetirər. Kitabın sonrakı hissələrində təfərrüatlı nümunələrini görəcəyimiz kimi bu canlılar bir-birləriylə köməkləşərək, lazım olduğunda fədakarlıq edərək, tam bir uyğunluq içində səfərlərini davam etdirərlər.
İnsanlar yer üzündəki ağıl sahibi yeganə canlılar olmalarına baxmayaraq, belə bir uyğunlaşmanı öz aralarında hər zaman göstərə bilməzlər. Dərhal hər birlikdə özünə verilən vəzifəyə qarşı çıxan, üsyankar xarakter göstərən, fədakarlıq etməli olduğunda məmnun olmadığını ifadə edən kəslər olar. Buna görə insan birliklərində qarışıqlığa mane olmaq üçün müxtəlif qaydalar, qanunlar qəbul edilər və insanlar bu qayda və qanunlar çərçivəsində nizamını qoruya bilərlər.
Bəhsi keçən canlılarda isə belə müəyyən olunmuş yazılı qaydalar, bunlara əməl etmədikdə isə qarşılığında verilən cəzalar və ya sanksiyalar yoxdur. Ancaq hər zaman uyğunluq içində həyatlarını davam etdirərlər. Bu, onların toplu hərəkətə uyğun şəkildə yaradıldıqlarının və hər birinə eyni şəkildə hərəkət etmələrinin ilham edildiyinin bir dəlilidir.
Bütün bunlar yaradılışın dəlillərindəndir. Allah yer üzündə, səmada, dənizlərdə qısacası, bütün kainatda yaradılış dəlillərini var etmişdir. Ağıl və vicdan sahibləri də bunları görüb tanıyarlar və Allaha imanları artar. İman edənlərin Allahın ayələri üzərində düşündükləri və Allahı təsbeh etdikləri bir ayədə belə xəbər verilər:
Balıqların, məməlilərin və hətta böcəklərin bir çox növü təəccüblü köç səyahətləri edərlər. Ancaq dünyadakı ən hərəkətli canlılar, qrup olaraq quşlardır. İnsanlar çox vaxt nəqliyyat vasitələriylə belə, bəzi quşların hərəkətinə uyğun hərəkət edə bilməzlər.
Uzun məsafə yolçuları: quşlar
Bir albatros, yoldaşının kürt keşiyi əsnasında çıxdığı qida axtarış səyahətində yerə heç enmədən 15.000 km uça bilər; okean dalğalarından yaranan havadan istifadə edərək yuxarıda süzülər və bu əsnada çox az qanad çırpar.
DavamıBalıqların, məməlilərin və hətta böcəklərin bir çox növü təəccüblü köç səyahətləri edərlər. Ancaq dünyadakı ən hərəkətli canlılar, qrup olaraq quşlardır. İnsanlar çox vaxt nəqliyyat vasitələriylə belə, bəzi quşların hərəkətinə uyğun hərəkət edə bilməzlər.
Uzun məsafə yolçuları: quşlar
Bir albatros, yoldaşının kürt keşiyi əsnasında çıxdığı qida axtarış səyahətində yerə heç enmədən 15.000 km uça bilər; okean dalğalarından yaranan havadan istifadə edərək yuxarıda süzülər və bu əsnada çox az qanad çırpar. Düz məsafədə isə heç kim qütb dəniz qaranquşu ilə rəqabət edə bilməz. Şimal qütbünün dəniz qaranquşları hər il şimal qütbündən Antarktikaya, oradan da geriyə bir səfər edərlər. Qütb buzlarında təxminən 15.000 km yol qət edərlər. Qaranquşların köç edərkən tamamladığı dairə təxminən 40.000 km-ə yaxınlaşır ki, bu haradasa dünyanın çevrəsinə bərabərdir. (5)
Uçma qabiliyyətləri və sürtünmənin daha az olduğu bir çevrədə hərəkət etmələri quşlara planetdəki ən sürətli canlılar olma xüsusiyyətini də qazandırır. Yer üzündə qısa məsafəli qaçışlarda ən sürətli heyvan olaraq bilinən hepardın sürəti saatda 80 km-dən çox deyil. Dənizdəki ən sürətli balıq olan yelkən balığı -sailfish- qısa məsafədə saatda 105 km sürətə çata bilər. Qılınc qaranquşunun sürəti isə saatda 160 km-ə çatır. (6)
Belə bir sürətin və uzun məsafəli uçuşlarının köç edən canlıları çox yorduğu düşünülə bilər, ancaq ümumiyyətlə, vəziyyət belə deyil. Əlbəttə ki, qurudan, ya da dənizdən çox uzun səfər edərək gələn quşlar yorularlar, amma tərs küləklə qarşılaşmadıqları müddətcə ciddi bir problem yaşamazlar. Belə ki, kiçik quru quşları belə okean səfərindən o qədər az təsirlənərlər ki, Meksika körfəzini ən geniş nöqtədən keçməklə kifayətlənməz, daha sonra heç dayanmadan quruya doğru uçmağa davam edərlər. (7)
Quşların niyə və necə köç etdiyi uzun illərdir tədqiatçıların cavab axtardığı suallardır. Bu mövzuda böyük bir irəliləyiş edilməsinə baxmayaraq, əsl əhəmiyyətli nöqtələr hələ sirrini qoruyur.
Quşlarda da digər canlılarda olduğu kimi eyni növün bəzi fərdləri köç edərkən, bəzi fərdləri oturaq həyat keçirə bilərlər. Təkamülçü elm adamları bu səbəblə köçün mənşəyini açıqlaya bilmirlər. Məsələn, meşə-kol bülbülləri tamamilə köçəri həyat keçirərkən, ağacdələnlər tamamilə oturaqdır; alaqarğa isə qismən köçəridir. Bu canlılar təkamülçülərin iddia etdiyi kimi həyatda qala bilmək üçün belə bir mexanizm yaratmış və müxtəlif təsadüflərlə bədənlərində buna uyğun sistemləri meydana gətirmişlərsə, niyə eyni növün hamısı eyni şəkildə davranmır? Oturaq həyat keçirənlər növlərinin davamını necə təmin edir?
Təkamülçülərə görə bu, açıqlanması qeyri-mümkün bir vəziyyətdir. Halbuki, bunun tək həqiqi şərhi vardır: köç edən canlılardakı bu xüsusiyyəti Allah yaratmışdır.
Təbiətdəki canlılar Allahın qüdrətini, hər şeyə Qadir olduğunu və bənzərsiz yaradan olduğunu sübut edən dəlillərdəndir. Bu dəlilləri görməməkdə israr edənlər və Allahdan başqa bir Yaradıcı axtaranlar açıq-aydın azğınlıq içindədirlər. Allah bu kəslərlə əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurur:
De: “O, Mərhəmətli Allahdır! Biz Ona iman gətirib, Ona təvəkkül etmişik. Kimin tam azğınlıq içində olduğunu tezliklə biləcəksiniz. (Mülk surəsi, 29)
Quşlar köçə başlamağa necə qərar verərlər?
Quşların köç etməsini başladan bir çox səbəb vardır. Bu səbəblərdən biri və ya bir neçəsi meydana gəldiyində quşlar üçün köç marafonu başlayar. Bu amillərdən biri günlərin uzanıb-qısalmasıdır. Gün uzunluqlarındakı dəyişiklik quşların hormon sisteminə təsir edər.
Edilən təcrübələr artan gün uzunluğunun heyvanları müxtəlif şəkillərdə xəbərdar etdiyini göstərmişdir. İşıq əvvəlcə beyindəki aclıq və toxluğa nəzarət edən sinir mərkəzi hipotalamusu xəbərdar edər. Eyni anda beyindəki qonşu mərkəzlər də xəbərdar edilər. Xüsusilə prolaktin, böyrəküstü vəzilərdən kortikosteron və cinsi hormonlar ifraz olunmağa başlayar. Bu hormonal dəyişikliklər quşlarda həddindən artıq iştah artımına səbəb olar. Beləcə, böyük miqdarlarda bəslənib, köç üçün lazım olan yağ anbarlarını meydana gətirərlər. Köç dövründə ilin digər zamanlarına görə 40% daha çox bəslənərlər. Qazandıqları yağlar dərinin altında, uçuş əzələlərində və qarın boşluğunda yığılar. Köç edilməyən dövrlərdə quşun bədən ağırlığının 3-5%-ini yağ təşkil edərkən, köç dövrlərində qısa və orta məsafəli uçan köçərilərdə 15%-ni, uzun məsafəli köçərilərdə isə 30-50%-ni əhatə edər. Bu yağ anbarları həm uçuş əzələlərinə dəstək olar, həm də minimum yorğunluqla uzun, davamlı uçuşlara imkan təmin edər. (8)
Köçə başlama zamanının doğruluğu çox əhəmiyyətlidir. Əgər bir quş yazda köç hazırlığına başlamaq üçün çoxalma sahəsindəki qidalar bollaşana qədər gözləsə, köç etmək, cütləşmək, kürt yatmaq və balalarını qida bolluğunda bəsləmək üçün kafi zamanı tapa bilməz. Quşların illik köçlərinin planlaşdırılması, yuvadakı gənc fərdlərin ən bol qida ilə qarşılaşacaqları dövrlə eyni zamandadır. Eyni şəkildə əgər quş çoxalma sahəsindən payızda uzaqlaşmaq üçün iqlimin artıq yaşaya bilməyəcəyi hala gəlməsini gözləsə, lazımlı fizioloji dəyişiklikləri (kilo alma yoluyla enerji təmin etmə) etmək üçün zamanı qalmamış olacaq. Bu isə nəslini davam etdirə bilməməsi deməkdir. Halbuki, belə bir yanlışlıq olmaz və quşlar köç zamanını doğru təsbit edərlər.
Quşların bütün bu mexanizmlərə sahib olmaları, bu mexanizmlərin qüsursuz işləməsi, beləcə köç üçün lazımi hazırlıqları edə bilmələri, köç əsnasında istiqamətlərini tapmalarını təmin edən və hələ aydın ola bilməmiş mexanizmlərlə də birləşincə ortada çox incə bir şəkildə planlanmış, yaradılmış bir sistem olduğu ortaya çıxır. Belə həssas bir sistemin, quşların bədənlərində təsadüfi mutasiyalarla ortaya çıxmış ola biləcəyinə inanmaq isə axmaqlıqdır. Quşların köç sistemi bir Yaradıcının varlığına işarə edir, yəni bu canlıları Allahın yaratdığını göstərir.
Köç edən canlılar hava şərtlərini doğru təxmin etmək məcburiyyətindədirlər. Bu isə meteorologiya mövzusunda mütəxəssislik tələb edən bir vəziyyətdir. Avstraliyadakı bogong güvələri bu mövzuda nümunədir.
DavamıKöç edən canlılar hava şərtlərini doğru təxmin etmək məcburiyyətindədirlər. Bu isə meteorologiya mövzusunda mütəxəssislik tələb edən bir vəziyyətdir. Avstraliyadakı bogong güvələri bu mövzuda nümunədir. Bu güvələr tırtıl olaraq həyatlarını keçirdikləri düzənliklərin isti nəmindən qaçmaq üçün Avstraliya Alplarındakı sərin bir bölgəyə doğru yüzlərlə kilometrlik bir səyahət edərlər.
Tırtıllar yazda yaşıl yaylalarda bəslənərlər. Yayda hava istiləşməyə başlayınca pup dövrünə girərlər və kiçik qara güvələrə çevrilərlər. Məhz bu dövrdə yayın yandırıcı istilərinə dözməkdənsə, Avstraliya Alplarına doğru uzun bir səfərə çıxarlar. Burada milyonlarla uzun məsafə yolçuları yayı keçirər, qayaların çatlaqlarına və mağaralara doluşarlar və yalnız gecələri uçarlar. Dağa çatdıqdan sonra burada yayı, həyati funksiyalarını müvəqqəti yavaşlatmış bir şəkildə keçirərlər və tırtıl olduqları dövrdə yığdıqları yağ ehtiyatları ilə həyatda qalarlar. (9)
Bu kiçik canlılar Alpların təpələrinə çatmaq üçün cənub-şərq istiqamətində hərəkət edən və onları yayda istirahət edəcəkləri yerə doğru daşıyacaq olan soyuq cəbhəni təxmin etmək məcburiyyətindədirlər. Elm adamları bu canlıların barometrik təzyiq dəyişmələrini və ya xətasız təxminlər etmələrini təmin edən havadakı ion tarazlığındakı dəyişmələri fərq edə bildiklərini düşünürlər.
Quşların qulaqlarında bənzər barometrik duyğu olur. Köçəri quşlar ən kiçik yüksəklik dəyişmələrinə belə o qədər həssasdırlar ki, buludlar yeri görmələrinə maneə törətsə belə, 17 km yüksəklikdə dar bir hava koridorunda istiqamətlərini itirmədən uçmağa davam edə bilərlər. Əgər bir göyərçinin, ya da ördəyin həssaslığına sahib olsaydıq, yalnız təzyiqdəki dəyişməni fərq edərək neçənci qatda olduğumuzu belə biləcəkdik.
Bir quşun təzyiq duyğusu yüksəklik üçün faydalı olduğu qədər havanın vəziyyətini təxmin etməsində də kömək olar. Atmosfer təzyiqindəki ani azalmalar qış fırtınalarından bir az əvvəl meydana gələr və quşlar bu azalmanı dərk edərək qarşılarındakı çətin səfərə hazırlaşarlar. Köçərilər üçün səhv bir təxmin ölümcül olar. Yazda şimal yarımkürəsindəki quşlar yalnız temperaturun yüksəldiyi, təzyiqin düşdüyü və cənub küləkləri əsdiyi zaman köçə hazırlaşarlar.
Quşların çoxu həyati fəaliyyətlərini gündüz reallaşdırarlar. Lakin uzun səyahətlər üçün gecəni seçərlər. Sahil quşları, milçəkyeyənlər, sarıköynək quşları, bir çox sərçə növü, kol bülbülləri, qaratoyuq kimi kiçik quşlar gecə köçəriləridir. Gecə səmada böyük bir hərəkətlilik yaşanar. Bütöv ayda teleskopla edilən müşahidələrdə quş yollarından saatda 9.000 quşun keçdiyi təxmin edilir. Bu gecə köçləri, günəşin batmasından bir saat sonra başlayar, gecə yarısından bir az əvvəl maksimuma çatar və dan yeri ağarana qədər yavaş-yavaş azalar. Gecə köçü quşlara bir çox üstünlük təmin edər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi düşmənlərindən bu yolla qaça bilmələridir.
DavamıQuşların çoxu həyati fəaliyyətlərini gündüz reallaşdırarlar. Lakin uzun səyahətlər üçün gecəni seçərlər. Sahil quşları, milçəkyeyənlər, sarıköynək quşları, bir çox sərçə növü, kol bülbülləri, qaratoyuq kimi kiçik quşlar gecə köçəriləridir. Gecə səmada böyük bir hərəkətlilik yaşanar. Bütöv ayda teleskopla edilən müşahidələrdə quş yollarından saatda 9.000 quşun keçdiyi təxmin edilir. Bu gecə köçləri, günəşin batmasından bir saat sonra başlayar, gecə yarısından bir az əvvəl maksimuma çatar və dan yeri ağarana qədər yavaş-yavaş azalar.
Gecə köçü quşlara bir çox üstünlük təmin edər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi düşmənlərindən bu yolla qaça bilmələridir. Gecə köç edən quşların böyük bir hissəsi kiçik və uçma qabiliyyəti zəif olanlardır. Buna görə gecə qaranlığında uçmaq bu quşlar üçün daha etibarlıdır. Lakin gecə köçləri yalnız bu səbəblə açıqlana bilməz. Çünki güclü uçucu olan və okeanda heç dayanmadan 3.200 km-lik bir məsafəni uça bilən bəzi sahil quşları da gecə köç edərlər.
Quşların gecə səfərini seçmələrinin səbəblərindən biri də bəslənmə zamanlarıdır. Ümumiyyətlə, gündüz bəslənən quşlarda həzm prosesi çox sürətlidir. Bu səbəblə, quşların gündüz bəslənərkən qısa aralıqlarla qida qəbul etmələri və köçdən əvvəl bu qidaları bədənlərində yağ şəklində yığmaları lazımdır. Əgər kiçik köçərilər gündüz uzun uçuşlar etsələr, çatacaqları yerə gecə əldən düşmüş bir halda çatarlar və gecə bəslənə bilməyəcəklərindən ertəsi səhəri gözləmək məcburiyyətində qalarlar. Bu vəziyyətdə yəqin ki, olduqları mühitin soyuqluğundan və enerji əldə edə bilmədiklərinə görə bir çoxu həyatını davam etdirə bilməyəcək. Buna görə bu canlılar gecə səyahət edərək çox proqramlı hərəkət etmiş olarlar. Gündüzü bəslənərək və köç üçün yağ yığaraq keçirən quşlar gecə köç edərlər, günəşin doğuşuyla birlikdə fasilə edərlər və bu dövr bu şəkildə davam edər.
Gecə köçünün tam isbat edilməməklə yanaşı təxmin edilən bir üstünlüyü də, ətraf istiliyinin aşağı olmasıdır. Gün boyunca qanadlarını dayanmadan çırpan quşlar üçün günəş işıqları həddindən artıq istiləşmə riski meydana gətirər. Gecə səfəri də bu təhlükənin qarşısını almış olar. Ayrıca sərf etdikləri enerji də müəyyən bir istilik çıxarar. Quşlar bu istiliyi sürətli tənəffüs edərək ağız və boğazlarındakı suyu su buxarlaşdıraraq və dərilərinin üstündəki nəmin buxarlaşması ilə, yəni bir növ tərləmə ilə salarlar.
Quşların dayanmadan uça biləcəkləri məsafəni, böyük ehtimalla yağ anbarlarından başqa bədənin su itkisi də təyin edər. Buna görə gecə edilən köçlərdə havanın sərinliyindən faydalanıb daha az su itirərək bədən istiliklərini sala bilərlər. Su itkisinin minimuma enməsi uçulan məsafəni də artırar.
Quşlar bütün bu səbəblərlə gecə köçlərini seçərlər. Əlbəttə, bədən quruluşları buna uyğun olaraq yaradılmış olan növlər xaricində gündüz uçmağa əlverişli yaradılmış quşlar da vardır. Ördəklər durnalar, qağayılar, qutanlar, qırğılar və qaranquş kimi quşlar da gündüz köç edərlər. Süzülərək uçma üsulunu istifadə edən leyləklər və qırğılar isə yalnız gündüz uça bilərlər. Çünki uçuş şəkilləri, istilik yayılmasına ya da dağ və təpələrə çarpan küləyin onları aparmasına bağlıdır.
Nəticə olaraq quşlar, öz bədən quruluşları və həyat şəkilləri necə bir köç şəklinə icazə verərsə, o nizamda köç edərlər. Bu canlıları Allah yaratmış və lazımi qabiliyyətlərlə təchiz etmişdir. Etdikləri bütün işlər də, Allahın varlığının və qüdrətinin bir ayəsidir (dəlilidir). Bu səbəblə, hər etdikləri iş, Allahı təsbeh etmək (ucaltmaq) mənasını verir. Allah bir Quran ayəsində belə buyurur:
Köçəri quşların bəziləri qeyri-mümkün kimi görünən yüksəkliklərdə uçarlar. Məsələn, kürəyi qırmızı qum tənbəlcüllütü və digər bəzi kiçik köçəri quşları 7.000 m yüksəklikdə görmək mümkündür ki, bu təyyarələrin keçdiyi zolaqdır.
DavamıKöçəri quşların bəziləri qeyri-mümkün kimi görünən yüksəkliklərdə uçarlar. Məsələn, kürəyi qırmızı qum tənbəlcüllütü və digər bəzi kiçik köçəri quşları 7.000 m yüksəklikdə görmək mümkündür ki, bu təyyarələrin keçdiyi zolaqdır. Bir qu quşu növünün 8.200 m yüksəklikdə uçduğu görülmüşdür. Bəzi quşlar da stratosferə çatarlar (atmosferin 8-40 km yüksəklik arasındakı incə təbəqəsi) Çubuq başlı qazların (bar headed geese) stratosferin başladığı yerə yaxın olan 9.000 m yüksəklikdə Himalayaları keçdikləri müəyyən olunmuşdur.
Quşların nəyə görə uçuş yüksəkliklərini təyin etdikləri tam olaraq bilinmir. Lakin yüksəkdən uçuş bu canlılara bir çox fayda təmin edər. Beləcə, həm tanıdığı yer şəkillərini daha yaxşı təyin edər, həm sis və buludların üzərində uçaraq görüş məsafələrini artırar, həm də fiziki maneələrin öhdəsindən gələrlər. Məsələn, bəzi quşlar su itkisini azaltmaq üçün çox yüksəklərdə uçarlar. Çünki hava yüksək səviyyələrdə daha sərindir, bu isə quşların daha az su itirməsi deməkdir.
Köçəri quşlara bu qədər çox üstünlük verən yüksəkdən uçuşun, bəzi çətinlikləri də özü ilə gətirəcəyi düşünülə bilər. Məsələn, bu yüksəklikdə oksigen konsentrasiyası dəniz səviyyəsindəkinin üçdə birindən daha azdır. Ancaq quşlar heç bir çətinliklə qarşılaşmazlar, çünki bədən sistemləri yüksək uçuşa uyğun yaradılmışdır. Qazların və digər quşların bu aşağı oksigen səviyyəsində ölməməsi üçün qanlarında kafi miqdarda oksigen daşıya bilən hemoqlobin molekulu son dərəcə məhsuldar bir quruluşa malikdir.
Ayrıca, oksigenin uçuş əzələlərinə daşına bilməsi üçün bədənlərində yüksək sıxlıqda kapilyar damarlar vardır. Quşlara xas olan "avien ağciyər" quruluşu isə, havanın ağciyərlərdə tək istiqamətli olaraq davamlı hərəkət halında olmasını, bu səbəbdən quşun hər an təmiz oksigenli hava ilə tənəffüs etməsini təmin edir, beləcə havadakı oksigeni ən məhsuldar şəkildə istifadə etmələrinə imkan verir.
Köçəri quşların soyuğa necə dözdükləri isə hələ bir sirdir. Bu yüksəklikdə istilik -50° C-dən aşağı düşə bilər və köç edən quşlar bir neçə gün boyunca bu dondurucu şərtlərdə yaşamaq məcburiyyətində qala bilərlər.
Hər canlı ömrü boyunca qarşılaşa biləcəyi çətinliklərə gücü çatacaq şəkildə yaradılmışdır. Qazların bu yüksəklikdə və bu dərəcə az oksigen olan və bəzən dondurucu soyuqların hökm sürdüyü bir mühitdə uça bilmələri, bədənlərindəki xüsusi quruluş sayəsində mümkündür. Bu quruluş şüursuz təbiət mexanizmləriylə, təsadüflərlə, qısacası "təkamül"lə ortaya çıxmamışdır. Onları bu əskiksiz xüsusiyyətlərlə yaradan göylərin və yerin Rəbbi olan Uca Allahdır. Allah hər şeyin əvvəlini və sonunu bilər və yer üzündən səmaya bütün canlıları da hər cəhətdən mükəmməl xüsusiyyətlərə sahib olaraq yaratmışdır:
Ehtiyat yağ anbarlarıyla uçmağın faydaları
Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi köçə başlamadan əvvəl quşlar olduqca çox qida istehlak edər və bu yediklərini yağa çevirərlər, çünki yağ ən ideal yanacaqdır. 1 qr yağ yandırıldığında eyni miqdardakı zülal və karbohidratdan iki qat daha çox enerji və su ortaya çıxar. Köç əsnasında yığılan bu yağlar istehlak edilər. Ancaq quşların daşıdıqları bu ehtiyat enerjinin bəzi çətinlikləri vardır. Məsələn, qırmızı boyunlu qum quşu normal bədən ağırlığının 90%-ni keçən yağ yükü daşıyar. Bu quş növü 24 saat boyunca heç dayanmadan uçduğu köç səfərində bu yağı yavaş-yavaş yandırar.
Quşlar bu ehtiyat yükü müəyyən bir yüksəkliyə daşıya bilmək üçün əhəmiyyətli miqdarda yanacaq istifadə edərlər. Lazımi yüksəkliyə çatıldığında quşun bütün yanacağı bitənə qədər dayanmadan səfərinə davam etməsi ən yaxşı üsuldur. Çünki quş bu enerji dəstəyini istifadə etmədən yerə qonsa ciddi risklərlə qarşılaşa bilər. Məsələn, əgər ensə, təkrar davam edəcək qədər sürətli enerji ala bilməyəcəyi bir yerə eniş edə bilər. Bu səbəblə, ehtiyat yağ yığaraq uçmaq quşlar üçün hər zaman daha üstünlüklüdür.
Köçəri sahil quşları hər il 12.000 km-lik çətin bir səfərə çıxarlar. Bu səfərlərində bütün həyatları boyunca qət etdikləri məsafə aya gediş-dönüş məsafəsinə bərabərdir.
Mart ayı yaxınlaşdığında sahil quşları Sibirdəki çoxalma sahələrinə getmək üçün köç hazırlıqlarına başlamışdır. İlk olaraq, çox miqdarda qida istehlak etməyə başlayarlar. Belə ki, yalnız bir stəkan böyüklüyündə olmasına baxmayaraq, bir sahil quşu gündə 40.000-ə yaxın onurğasız heyvan yeyə bilər. Gündüz və gecə olmaqla 8 saat yemək yeyib, 4 saat istirahət edərlər və bunun nəticəsində bədən ağırlıqlarının 50%-i və ya 100%-i nisbətində yağ yığarlar. (16) Aprel və may aylarında isə köç başlayar. Üç gün üç gecə heç dayanmadan uçarlar və bir gündə 1.500 km-ə qədər bir məsafə qət edərlər. Bu üç günlük uçuş sonrasında yığdıqları bütün yanacağı istehlak edərlər. Köç yolları üzərindəki Yaponiya, Çin və Rusiya kimi ölkələrin müəyyən bölgələrində dayanarlar və itirdikləri yanacağı təkrar yığarlar. Sahil quşları köç əsnasında bir neçə dəfə kilo alıb təkrar itirərlər. 12 000 km kimi böyük bir məsafə qət etdikdən sonra iyun ayının əvvəlində Sibirə çatarlar.
Amerikanın yağış quşları isə Nova Scotiadan Cənubi Amerikaya doğru okean naviqasiyasını izləyərək 3.840 km səyahət edərlər. Bu əsnada təxminən 48 saat dayanmadan uçarlar. Bu səfər çətin olmasına baxmayaraq, yalnız 4 qr yağ istehlak edilməsiylə bacarılar. Təxminən 4 qram ağırlığındakı yaqut rəngli boğazlı kolibri də Meksika körfəzini 800 km-lik tək bir uçuşda 1 qramdan daha az yağ sərf edərək keçər.
Bir çox adamın varlığından belə xəbərdar olmadığı bu kiçik quşlar yaxından araşdırıldığı zaman qarşımıza fövqəladə bir yaradılış möcüzəsi olaraq çıxarlar. Bir insanın əsla yaşaya bilməyəcəyi şərtlərdə qüsursuz bir səfər reallaşdırarlar. Quşları bütün bu xüsusiyyətləriylə Allah yaratmışdır. Bu canlılar Allahın sonsuz ağıl və məlumatının yer üzündəki təcəllilərindəndir.
Sürü meydana gətirməyin faydaları
Köçəri quşların bir çoxu səyahətləri əsnasında sürülər meydana gətirərlər. Sürü meydana gətirmə düşmənləri qorxutmağı təmin edər. Radar tədqiqatlarında gündüz köçərilərinin gecə köçərilərinə görə daha çox sürü meydana gətirdikləri görülmüşdür. Bu vəziyyət düşmənlərə qarşı sürü yaradıldığı ehtimalını gücləndirir. Bu vəziyyət quşlar arasında müəyyən bir əməkdaşlıq və ünsiyyət olduğunu da göstərir. Necə ki, Allah quşların da insanlar kimi "ümmətlər", yəni birliklər olduğunu bir ayədə belə bildirir:
Sürü meydana gətirən quşlarda köç edərkən balalarla yetkinlərin eyni anda uçmasını təmin etmək üçün xüsusi bir planlaşdırma reallaşar. Balalar doğulan kimi köç edə biləcək qabiliyyətə və gücə sahib deyildirlər. Ancaq sürünü qaçırmamaları lazımdır. Bunun üçün valideynlərin qanadlarındakı tüklər balaların böyüməsi əsnasında tökülər. Beləcə, onlar da uça bilməzlər. Balalar uça biləcək vəziyyətə gələrkən, yetkinlərin də qanad tükləri yavaş-yavaş yerinə gələr. Bu möcüzəvi uyğunlaşma valideynlərin və balaların birlikdə hərəkət etmələrinə imkan verər. Bir-birindən asılı olmayan iki canlı bədəninin eyni zamanda dəyişməsi heç bir təsadüflə meydana gələ bilməyəcək mükəmməllikdə bir hadisədir. Bunlar hər şeydən xəbərdar olan Allahın yaratdığı varlıqları bir-birinə uyğun olaraq və ən gözəl surətdə yaratmasının nümunələrindəndir.
Quşlar niyə "V" şəklində uçarlar?
Sürü halında hərəkət edən quşlar "V" şəklində uçarlar. V şəklindəki uçuş əsnasında ən öndəki quşlar havanın özlərinə qarşı meydana gətirdiyi müqaviməti arxadan gələn quşlar üçün daha aza endirərlər. Bu şəkildə enerji qənaəti təmin edən sürü halındakı quşlar ümumiyyətlə, tək başına olan quşlardan daha sürətli uçarlar.
Quşlar köç edərkən hər bir quş yanındakı quş ilə eyni dərəcədə hava sürtünməsinə tabe olar. Bu uçuş şəklinin üstünlüyü pilotların "qanad ucu girdabı" dedikləri vəziyyətdə gizlidir.
Bir təyyarədə cəhdin çoxunu qanad təmin edər, ancaq qanadlar eyni zamanda sürükənməyə səbəb olar. Qanadın üzərindən axan hava təyyarənin gövdəsindən içəri doğru axmağa meyillidir. Bu vaxt qanadların altından axan hava çölə doğru axmağa meyillidir. Bu iki hava axını qanadın quyruq qismində qarşılaşınca qanad uclarından çıxan dönən bir hava axını meydana gətirər. Buna "qanad ucu girdabı" adı verilər. Rütubətli, soyuq ya da dumanlı günlərdə bu, qanad tərəfində oturan yolçular tərəfindən görülə bilər. Qanadların hər iki tərəfində də girdab vardır. Bu dönən hava axını, qanadın altındakı yüksək təzyiq və qanadın üstündəki alçaq təzyiq səbəbiylə meydana gələr. Normalda hava qanad ucunun ətrafında yüksək təzyiqdən alçaq təzyiqə doğru axar ki, bu, yuxarıya doğru bir axın meydana gətirər; quşlar məhz bütün səfərlərində bu axını izləyərlər.
Velosiped yarışçılarında olduğu kimi bir quşun tam arxasında dayanmaq quşun davamlı olaraq aşağı doğru olan bir axınla mübarizə etməsi deməkdir. Uçuş əsnasında bu, sanki bir təpəyə dırmaşmaq kimidir. Qanadlar bir-birinə dəymədiyi müddətcə bir quşun dərhal yanında mövqe alaraq uçmaq daha üstündür. Beləcə, quş maksimum təsirdən faydalana bilər, amma tək qanadıyla; buna görə qanadını düz tutmaq məcburiyyətindədir, onun üçün digər quşun qanadına yaxın olmalıdır.
Yan-yana uçan quşların hər biri qonşularının meydana gətirdiyi yuxarıya doğru hava axınında, yəni özlərini qaldırmaq üçün daha az enerjiyə ehtiyac duyacaqları bir şəkildə uçarlar.
Əgər belədirsə, bu sual soruşula bilər: niyə yalnız tək xətdə uçmurlar V şəklində uçurlar?
Bu sualın cavabı köç edən quşların digərləri üçün etdikləri fədakarlığı ortaya qoyar. Tək xətt şəkli, hər quş üçün bərabər dərəcədə enerji qənaəti təmin etməz. Tək xətdə uçan çox sayda quşdan ortada olan quşlar, uclarda olan quşlara görə iki qat daha üstündür. Bunun səbəbi, ortada uçan quşların hər iki tərəfdə olan qonşu quşlar tərəfindən yaradılan sahədə uçmalarıdır. V şəkli bu vəziyyəti tarazlaşdırar. Düzgün V şəklində, hər quş eyni miqdarda enerji sərf edir. Əgər üzvlərdən biri V şəklinin qarşısında irəliləyirsə, o zaman uçuşu üçün daha çox gücə ehtiyac duyduğunu görər və sıraya geri dönənə qədər sürəti düşər. Buna baxmayaraq, V şəkli öz-özünə tarazlıqda qalır və uçuşa yeni qatılmış gənc quşlar belə dərhal bu şəklə uyğunlaşarlar.
Bu uçuş şəkli nəticəsində edilən enerji qənaəti çox açıqdır. Elmi hesabatlara görə 25 quşun bir yerdə uçması nəticəsində eyni miqdarda enerji istifadə edərək tək başına uçan bir quşa görə 70% nisbətində qazanc təmin edilmiş olar. Eyni zamanda şəkilli uçuşlarda tək başına uçan quşa görə qənaətcil bir sürətdə, yəni 24% nisbətində daha az sürətlə uçarlar. Görüldüyü kimi, təbiətin hər təfərrüatında təəccüblü bir ağıl, plan və yaradılış ortaya çıxır. Bu, Allahın təbiət üzərindəki mütləq üstünlüyünün əlamətlərindəndir:
V şəklində uçuşda quşlar bir-birlərinə böyük bir asanlıq təmin edirlər. Üstəlik, quşlar V şəklinin tək üstünlüyü olmayan yerə-ön qisminə şikəst, ya da gücsüz olan quşları gətirmir, bu şəkildə onların güc qazanmasına köməkçi olurlar. Bir canlının digərlərinə asanlıq təmin edəcək bir mühit meydana gətirmək üçün çalışması təkamülçülərin canlıların eqoist olduqları və yalnız öz mənfəətlərini düşündükləri iddiasına da açıq bir cavab xüsusiyyətindədir. Köç edən quşları, yer üzündəki canlı-cansız hər varlığı yaradan Allah var etmişdir və onların hər cür ehtiyaclarını bilir. Allahın ilhamıyla hərəkət edən quşlar təkamülün iddialarını yalanlayarkən, yaradılış həqiqətinin dəlillərini ortaya qoyurlar.
Sürü halında uçan quşlar niyə minlərlə kilometrlik çətin səfərlərdə digərlərinin enerji qənaəti etməsinə imkan verərlər? Nə üçün hər quş sırayla ən ön sıraya keçir? Niyə bu mövzuda heç biri problem yaratmır, sürünün nizamı pozulmur?
Təkamülçülərin iddialarına görə hər canlının yalnız öz mənfəətlərini düşünərək hərəkət etməsi lazımdır, ancaq bu reallaşmaz və quşlar bir-birləriylə köməkləşərək son dərəcə çətin səfərləri böyük bir rahatlıq içində reallaşdırarlar. Allah hər canlıya edəcəyi işləri ilham edir, onlar da buna əskiksiz olaraq itaət edərək hər şeyin Rəbbi, üstün güc sahibi olan Allaha könüldən boyun əyirlər.
Quşlardakı mükəmməl yanacaq qənaəti
NASA uçuş əsnasında yaranan hava axını müqavimətini azaldaraq enerjini mühafizə etməyi bacaran, üstəlik bunu milyonlarla ildir eyni mükəmməllikdə edən quşları təqlid etmək üzrə Boeing və UCLA mühəndisləri ilə bir komanda qurduğunu açıqladı.
Əgər bu layihə (Autonomous Formation Flight-AFF) müvəffəqiyyətli olsa, ildə əhəmiyyətli miqdarda yanacaq qənaəti təmin edilə biləcək. Kaliforniya Edwardda NASA-nın Dryden Uçuş Tədqiqat Mərkəzinin layihə rəhbəri olan Gerard Schkolnik qitələrarası uçuş edən ticari hava yollarının təyyarə başına ildə 500.000 dollar qənaət edilə biləcəyini ifadə edərək mövzunun əhəmiyyətini vurğuladı.
AFF-in prinsipi toplu uçan bir quş, ya da təyyarənin öndəki quş, ya da təyyarə səbəbiylə yaranan enerji üstünlüyünü alaraq yanacaq istehsalını azaltmasıdır. Arxadakı təyyarə, ya da quşların etməyə çalışdığı şey öndə yer alan təyyarə, ya da quşun meydana gətirdiyi girdabdan faydalanacaq bir mövqedə uça bilməkdir, beləcə təyyarə, ya da quş bu mövqeni qoruyaraq enerjinin miqdarını azaltmış olar.
Elm adamları illərdir quşların V şəklindəki olmalarının tək başına uçan quşlardan daha az enerji tələb etdiyini bilirdilər. Hava axını müqavimətinin azalmasına səbəb olan bu şəklin bənzər şəkildə təyyarələrdə də bacarıla biləcəyini düşünürdülər. Bu məqsədlə iki F/A-18 təyyarəsi ilə köç edən quşların nizamı təqlid edilərək, arxadakı təyyarədə 10% yanacaq qənaəti təmin edəcək bir layihə icra edilir.
Köçəri növlər köçəri olmayanlara görə daha uzun qanadlara sahibdirlər. Bu, qanad ucu sürtünməsini azaldar və daha təsirli bir havalanmağa səbəb olar; qanad sahəsi ilə bədən ağırlığı arasında daha uyğun bir nisbət təmin edər. Ayrıca, iç qisimdəki əsas tüklərlə xarici qisimdəki əsas tüklər (qanad çırparkən irəli getməyi təmin edər) ümumiyyətlə, köçərilərdə daha uzundur, bunlar qanada yuvarlaq bir şəkildənsə, sivri bir şəkil verərlər.
DavamıKöçəri quşların uzun qanadlara sahib olmalarının faydaları
Köçəri növlər köçəri olmayanlara görə daha uzun qanadlara sahibdirlər. Bu, qanad ucu sürtünməsini azaldar və daha təsirli bir havalanmağa səbəb olar; qanad sahəsi ilə bədən ağırlığı arasında daha uyğun bir nisbət təmin edər. Ayrıca, iç qisimdəki əsas tüklərlə xarici qisimdəki əsas tüklər (qanad çırparkən irəli getməyi təmin edər) ümumiyyətlə, köçərilərdə daha uzundur, bunlar qanada yuvarlaq bir şəkildənsə, sivri bir şəkil verərlər.
Bu şəkli bir çox köçəri quşda görmək mümkündür. Məsələn, sivri qanadlara sahib olan qara boyunlu Oriole Sibir ilə Hindistan arasında səfər edən bir köçəridir. Uzaq məsafəli səyahətlər edən albatroslar, şahinlər, qılınc qaranquşları və müxtəlif sahil quşları və dəniz qaranquşları kimi quşlar da sivri qanadlara sahibdirlər.
Qövslü qanadların aerodinamika qaldırmadakı faydaları
Quşların qanadlarının qövslü şəklinin çox əhəmiyyətli bir səbəbi vardır. Diqqət yetirilsə, təyyarələrin qanadının da qövslü olduğu görüləcək. Əvvəlcə təyyarələrdəki dizaynı araşdıraq. Qanad uçmaq üçün dizayn edilmişdir və airfoil adı verilən xüsusi bir şəkli vardır. Bu şəklə qanadlarda, fenlərdə və pərvanələrdə rast gəlmək mümkündür. Airfoil şəkli ətrafında hava axını olduğunda bir qaldırma qüvvəsi yaradar. Airfoil qabaqda qalın yuvarlaq bir ön uca, arxada çox incə bir quyruq uca malikdir. Ön ucla quyruq ucu arasında həm alt, həm də üst səthlərdə qövslüdür. Ümumiyyətlə, üst səthdə alt səthə görə daha böyük bir qövs (donqar) vardır. Qövslü səth olduğunda buna kosmik dilində "otaq" adı verilər.
Bir airfoil, Bernoulli prinsipinin üstünlüyündən faydalanar. (Bernoulli prinsipinə görə bir mayenin axış sürəti artdıqca tətbiq edəcəyi təzyiq azalar.) Qanadın üst səthi alt səthə görə daha çox otağa sahib olduğu üçün hava qanadın üstündə altdakından daha sürətli axar. Bunun mənası qanadın üstündə qanadın altındakından daha az təzyiq olmasıdır. Qanadın alt və üst tərəflərindəki təzyiq fərqlilikləri isə qalxmaya səbəb olar.
Uçuşda küləkdən istifadə etmələrinin faydaları
Hava, xüsusilə də istilik, köç əvvəlində təsirlidir. Həm yaz, həm də payız köçləri əsnasında edilən radar araşdırmaları bir quşun köç uçuşuna nə vaxt başlayacağını təyin etməsində havanın əhəmiyyətli bir rolu olduğunu göstərmişdir. Külək uçuşun başlamasındakı əhəmiyyətli amillərdən biridir. Yazda bu cənubdan gələn bir küləkdir, payızda isə şimaldan gələn bir küləkdir. Göydə istiqamətin asan təyin olunmasını təmin edən aydın hava isə ikinci əhəmiyyətli amildir.
Qızılquş, balıq qartalı, qartal və qırğı kimi süzülərək uçan quşlar köç edə bilmək üçün uyğun külək şərtlərindən çox asılıdırlar. Payızda, Amerika Birləşmiş Ştatlarının şərqindəki dağlar boyunca köç edən qızılquşların görülə biləcəyi ən yaxşı gün, soyuq bir cəbhənin keçişinin ardından gələn ikinci gündür. Çünki belə bir gündə şimal-cənub istiqamətindəki dağlar üzərində, quşları süzülərkən yuxarı qaldıracaq sabit şimal-qərb-qərb küləkləri vardır. Köçəri quşlar eyni zamanda dünyanın səthinin fərqli isinməsindən qaynaqlanan istiliyi yayan termallarda da süzülərlər. Geniş qanadlı bir qızılquşdakı 100 qramlıq normal köç əvvəli yağ yükünün qanad çırparaq uçulduğu təqdirdə yalnız 5 gündə tükənmiş olacağı hesablanmışdır. Buna qarşı bir istiliyin yuxarı qaldırmalarında dönən və yüksələn hava axınlarından faydalanmaq üçün bir sonrakı istiliyə süzülərək uçan quşların yığmış olduğu yağ 20 gün davam edəcək. Bu da neotropiklərdən etdikləri təxminən 5.000 km-lik səfərləri üçün lazım olan enerjini təmin etmək üçün kifayətdir.
Yerin istidən isinməsi ilə yaranan yüksələn havanın girdabından istifadə edən bəzi köçəri quşlar da çox uzaqlara səyahət edərlər. Bu görünməyən liftlərdə dönərək yüksələn leylək, durna və qutan kimi quşlar çox qanad çırpmadan yüzlərlə metr süzülə bilmək üçün kifayət qədər yüksəklik əldə edərlər. Süzülmələrinin digər tərəfində başqa bir istilik tapa bilərlər, buna görə heç səy göstərmədən qitələr arası uça bilərlər.
İstilik, köçəri quşların 3 km. kənardan eşidə biləcəkləri alçaq tezlikli bir səs meydana gətirər. Bütün köç edən quşlar termal istiliyi istifadə etməsələr də, bu alçaq tezlik səsləri, onlara başqa istiqamətlərdən də kömək olar. Dalğaların ritmik olaraq quruya vurma səsi sahildən çox uzaqlardan belə eşidilə bilər. Lakin müəyyən bir uzaqlıqda bütün yüksək tezliklər azalmağa başlayar və dəniz dalğalarının səsi azalar. Daha da irəlidə səslər yaxşıca yox olarlar. Bir quşunku qədər eşitmə gücünə sahib olsaydıq, yüzlərlə kilometr kənardan belə səsləri eşidə bilərdik. Bizim üçün qeyri-mümkün olan bu uzaqlıq quşlar üçün mümkündür, çünki quşlar infra səsi (10 saniyədə bir dövr qədər alçaq tezlikli səsi) eşidərlər. Bu tezliklərdə səs demək olar ki, heç əngəllənmədən hərəkət edər. Okeanın infra səsi ilə yanaşı digər uzaq səs qaynaqları da eşidilə bilər, dağ yamaclarındakı külək və səhradakı xışıldayan qumlar kimi... Köç edən quşlar bu uzaq səs qaynaqlarının dəyişmə şəkillərini dinləyərək bunları öz səyahət yolları üçün akustik yol göstəricisi olaraq istifadə edə bilərlər.
Dönüş səfərində istifadə edilən taktikaların faydaları
Köç edən quşların bir çox növü yazda geri dönərlər. Ancaq bu dəfə payızda istifadə etdikləri yolu izləməzlər, daha çox ellips çəkərlər. Köç mövzusunda tədqiqat aparan bəzi tədqiqatçılar qış və yaz sahələri arasında quşların naviqasiyasını təyin edən əsas amil olaraq qidanı düşünürlər. Necə ki, edilən müşahidələrdə eyni yoldan geri dönən və qida tapa bilməyənlərin, ya dönə bilmədikləri, ya da çoxala bilmədikləri görülmüşdür.
Quşlar istiqamətlərini necə təyin edirlər?
Bir yerdən başqa yerə köç edən quşlar həm yola çıxdıqları, həm də çatacaqları bölgənin iqlim şərtlərini bilib, ona görə hərəkət edərlər. Bunu edərkən də bir çox nöqtəni hesablamaq məcburiyyətindədirlər. Gedəcəkləri bölgəylə aralarındakı uzaqlıq, uyğun zamanda çata bilmələri üçün nə qədər sürətlə uçmaları, ya da hansı naviqasiyanı izləmələri lazım olduğu kimi...
Quşların köç sonunda çatacaqları hədəflərinin mövqeyini, qışlıq həyat bölgələrindən minlərlə kilometr uzaqdan hansı əlamətlərdən istifadə edərək tapa bildikləri hələ bilinmir. Lakin edilən tədqiqatlar bəzi təxminləri özü ilə gətirmişdir. Buna görə quşların istiqamət tapmada ekoloji əlamətlərini, yer üzündəki maqnit sahə dəyişmələrini, səmadakı Günəş və ulduzları, güclü küləklərin istiqamətini və bəzi qoxuları istifadə etdikləri təxmin edilir.
Lakin son edilən radar işləri quşların bulud topalarından çox yüksəkdə uçduqlarını göstərmişdir. O yüksəklikdən və buludların üzərindən aşağıdakı yer üzü şəkillərinin görülməsi mümkün deyil, bu səbəblə köçəri quşların yer üzü şəkillərindən istiqamət təyin etmələri zəif bir ehtimaldır. Bu səbəblə, quşların yer üzünün maqnit sahəsindəki dəyişmələrə reaksiya verə biləcək bir quruluşa sahib olduqları və bunu istifadə edərək istiqamətlərini təyin etdikləri təxmin edilir. Quşların beyin hüceyrələri maqnetit (təbii bir maqnit təsiri göstərən bir mineral) ehtiva edər. Müxtəlif təcrübələrdə başlarına kiçik maqnitlər bağlanmış quşlar izlənilmişdir. Bu quşların istiqamət təyin etmə qabiliyyətlərinin əhəmiyyətli ölçüdə azaldığı görülmüş və bu canlıların, dünyanın süni olaraq dəyişdirilmiş maqnit sahəsinə reaksiya verdikləri aydın olmuşdur. Şübhəsiz, beyin hüceyrələrində maqnetit olması da təsadüflərin deyil, məqsədə istiqamətli bir yaradılışın işarəsidir.
Bir başqa şərh qoxu duyğusudur. Həqiqətdədə quşların qoxu hiss etmə duyğusu digər heyvanlara görə daha zəifdir. Lakin son illərdə aparılan tədqiqatlar bəzi növlərin qoxu hiss etmə duyğusunun inkişaf etmiş olduğunu göstərmişdir. Bu isə köçəri quşların müəyyən qoxuların köməyiylə gedəcəkləri bölgəni tapdıqları düşüncəsinin ortaya atılmasına səbəb olmuşdur.
Bütün bu ehtimallar içində dünyanın maqnit sahəsi daha etibarlı bir rəhbər olaraq görülür. Heç bir zaman buludlar tərəfindən örtülməz, gecələri itməz və yer dəyişdirməz. Bu mövzuda edilən təcrübələr də heyvanların köçlərində maqnit sahədən faydalandıqları düşüncəsini qüvvətləndirir. Nümunə olaraq poçt göyərçinləri ilə edilən təcrübəyə nəzər salaq.
Poçt göyərçinlərinin vəhşisi sayıla biləcək qaya göyərçini (rok dove) çox yaxşı bir səyyah deyil və həyatını kiçik bir sahə içində keçirər. Ancaq bu quşlar evlərindən kilometrlərlə uzağa aparılıb tamamilə bilinməyən bir yerə buraxıldıqlarında belə evlərinə geri dönə bilmirlər.
Poçt göyərçinləri üzərində aparılan təcrübələrdə göyərçinlərin bölgələrindən ayrılmadan əvvəl yəqin ki, bölgənin coğrafi xüsusiyyətlərinə bir daha baxmaq üçün evlərinin üzərində son bir dövr atdıqları müşahidə edilmişdir. Yollarını tapmada o bölgənin xüsusiyyətlərini tanımanın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu sınamaq üçün edilən təcrübədə göyərçinlərin gözlərinə şəffaf olmayan linzalar taxılaraq quşun önünü bir-iki metr xaricində görə bilməsinə maneə törədilmişdir. Ancaq quşlar yenə də evlərini tapmışlar. Daha sonra günəşi hiss edərək yollarını tapdıqları qarşıya qoyulmuş, ancaq heç günəşin olmadığı bir qış günündə də buraxıldıqlarında yenə evlərinə dönə bilmişlər. Ancaq başlarının üzərinə dünyanın maqnit təsirini yox edə biləcək gücdə maqnitlər qoyulduğunda, quşlar yollarını itirmişdir. Buradan quşların rəhbərlərinin dünyanın maqnetizması olduğu aydın olmuşdur. Ancaq bunu necə qəbul etdikləri hələ tam olaraq aydın deyil. Keçdiyimiz illərdə, həm kəllələrində, həm də boyun bölgələrində çox kiçik maqnit parçacıqlar olduğu kəşf edilmişdir.
Quşların istiqamətlərini necə təyin etdikləri, üzərində daha bir çox tədqiqatlar aparılacaq, çox sirli və bir o qədər də heyranlıq oyandırıcı bir mövzudur. Nəticə nə olursa olsun və quşlar hansı üsulları istifadə edirlərsə etsinlər, dəyişməyən tək şey mövzunun möcüzəvi istiqamətidir.
Bir quş gedəcəyi istiqaməti dünyanın maqnit sahəsindəki dəyişikliklərə görə nizamlayırsa, bədənində də bu dəyişmələri ölçə bilməsini təmin edən bir quruluş olmalıdır. Bu da özüylə bəzi suallar gətirən bir vəziyyətdir. Bu canlı daha ilk var olduğu anda bu uyğun sistemlə var edilmişdir, yoxsa təkamülçülərin iddia etdikləri kimi canlılar təkamülləşərkən özlərinə lazım olan sistemlər təsadüfi mutasiyalarla meydana gəlmişdir? Dünyanın maqnit sahəsini qəbul edəcək və şərh edəcək bir sistemin mutasiyalar kimi genetik qəzalarla ortaya çıxdığına inanmaq qeyri-mümkündür. Qaldı ki, bu qəbuletmə sistemi guya "təkamül ağacı"na görə bir-birindən çox uzaq canlılarda vardır; bu səbəbdən bunların hər dəfə ayrı-ayrı mutasiyalarla ortaya çıxdığını qəbul etmək lazım olacaq ki, bu da iddianın axmaqlığını artırır. Bir quşun günün birində qərar alıb dünyanın maqnit sahəsini qəbul edəcək bir sistem inkişaf etdirməsi və bunu öz bədəninə yerləşdirməsi qeyri-mümkündür. Ağıl və şüur sahibi bir insanın belə bir şeyi bacarması mümkün deyilkən, belə fövqəladə bir hadisəni bir quşun reallaşdırdığına inanmaq son dərəcə həqiqətdən kənardır.
Həqiqətdə Allah bütün canlıları və insanları mükəmməl sistemlərlə yaratmışdır. Bu canlıların daha ilk doğulduqları andan etibarən nələrlə qarşılaşacaqlarını və nələrə ehtiyacları olacağını hər şeydən xəbərdar olan Allah əvvəldən bilər və onları hər cür ehtiyaclarını qarşılayacaq orqan və bacarıqlarla təchiz edər. Köç əsnasında canlıların yollarını tapmalarını təmin edən qəbulu da Allah yaratmışdır. Bu, köç edən bütün canlılarda görə biləcəyimiz açıq bir həqiqətdir. Yaradılış xaricində heç bir şərh təbiətdəki bu və bənzər mükəmməllik nümunələrini açıqlaya bilməz.
Dəniz quşları qütblərdəki buzlaqlardan tropik bölgələrə qədər bir çox yerdə yaşayarlar və bir çoxu çox böyük məsafələrdə köç edər, bir çoxu da yalnız ovlanmaq üçün bu məsafəni qət edərlər.
DavamıDəniz quşları qütblərdəki buzlaqlardan tropik bölgələrə qədər bir çox yerdə yaşayarlar və bir çoxu çox böyük məsafələrdə köç edər, bir çoxu da yalnız ovlanmaq üçün bu məsafəni qət edərlər. Məsələn, bir albatros (diomedea exulans) yoldaşının kürt keşiyi əsnasında qida axtarmaq üçün 15.000 km-dən çox dairəvi bir səyahət edər. Minlərlə kilometrlik bu səfər ilk anda inanılması çətin bir məsafə kimi düşünülə bilər, ancaq daha böyük dəniz quşları arasında bu məsafələr daha da artır.
Dəniz quşlarının köçləri ümumiyyətlə, o bölgədə hakim olan küləklər istiqamətində yön alarlar. Bu canlıların çoxu "ən yaxşı köçərilər" olaraq adlandırılmaqdadır. Bir çox dəniz quşu qitələrin, ya da adaların sahilləri boyunca uzaq sahələrdə törəyərlər. Çox uzaqlara getmiş olsalar belə, dəniz quşları ümumiyyətlə, eyni bölgəyə və yumurtadan çıxıb böyüdükləri koloniyalarına çətinlik çəkmədən geri dönə bilərlər.
Qütblərdə köç edən dəniz quşları
Qütb bölgəsində çoxalan quşların çoxu ümumiyyətlə, yaratdıqları koloniyalara yaxın qalmağa çalışarlar. Ancaq buzlu dəniz və qışın qaranlığı onları buzların xaricinə və açıq sahələrə köç etməyə məcbur edər. Məsələn, şimal qütbü quşlarından biri olan Sabine qağayısı (larus sabini) köçəridir və Cənubi Afrika ilə Perunun qərb sahillərinə qədər cənuba uçar.
Şimal yarımkürəsinin yüksək paralellərində geniş bir sahədə çoxalan şimal qütbü qağayısı (sterna paradisaea) Antartika sahilləri boyunca irəliləyərək cənuba doğru uçar. Bu cür, ən uzun köçü reallaşdırar, belə ki, Şimal dənizi ilə Antarktika arasındakı gediş-gəlişdə 36.000 kilometr kimi fövqəladə bir məsafə qət edər.
Belə edərək şimal yazından cənub yazına getmiş olar, gənc quşlar və bəzi çoxalmayan yetkinlər cənubda qala bilər, ya da qidanın yaxşı olduğu yerlərdə əylənə bilərlər. Amma şimal qisimlərdəki çoxalan quşlar yazın ilk əlamətləri ilə birlikdə Qütb dənizinə geri dönməlidirlər. Əks halda çoxalma dövrlərini tamamlaya bilməzlər və balalarının qışdan əvvəl qanad inkişaf etdirmələrini təmin edə bilməzlər.
Şimal qütbündə yaşayan quşların ən kiçiyi, yalnız 35-40 qram olan Wilson stormpetreldir (oceanites oceanicus). Qaya yarıqlarında yaşayan bu quşun hər yaz çoxalma dövrünü tamamlaya biləcək çox az zamanı vardır. Çoxalma zamanında cənuba köç edər və Şimal Hind okeanında və Şimal Atlantikada ola bilər. 40 qramlıq bu canlının göstərdiyi üstün performans Allahın onun üçün yaratdığı qüsursuz bədən xüsusiyyətlərinin bir nəticəsidir. Bu xüsusiyyətlər sayəsində qısa müddətdə çox uzun məsafələrdə köç edə bilər.
Gecə quşları olan yarasaların 900-ə qədər müxtəlif növü vardır. Qış mövsümünü mağaralarda, ya da mədən yataqlarında keçirərlər, çünki bu məkanlar qış yuxusu üçün lazım olan donma nöqtəsindən yüksək bir istiliyə və rütubətli mühitə malikdir. Burada passiv vəziyyətinə keçən yarasalar qış yuxusuna gedərlər.
DavamıGecə quşları olan yarasaların 900-ə qədər müxtəlif növü vardır. Qış mövsümünü mağaralarda, ya da mədən yataqlarında keçirərlər, çünki bu məkanlar qış yuxusu üçün lazım olan donma nöqtəsindən yüksək bir istiliyə və rütubətli mühitə malikdir. Burada passiv vəziyyətinə keçən yarasalar qış yuxusuna gedərlər.
Qış yuxusundan oyandıqlarında isə mövsümi köçləri başlayar. Yarasaların köçlərinin məqsədi qidalanmadır. Bu məqsədlə kilometrlərlə uzağa səyahət edərlər. Yarasaların bir çox növü 20 qramdan daha az bir ağırlığa malikdir. Bu kiçik bədənlərinə baxmayaraq, bəzi növlər 1000-1500 kilometr uzağa köç edə bilərlər.
Mağaralarda yaşayan yarasaların bir problemi vardır. Sabit istilik və rütubətin olduğu yerlərdə olduqlarından çöldəki havanın necə olduğuna dair bir məlumata sahib deyildirlər. Ancaq hava təzyiqindəki dəyişmələri hiss edə bilərlər, bunu da orta qulaqlarındakı "vitali orqan" olaraq bilinən sistem sayəsində bacararlar.
Şimal Amerikadakı pipistrelles növlü yarasalar da qidaları olan güvələrin davranışlarını təxmin edə bilirlər. Barometrik təzyiqi izləyərək bu güvələrin nə vaxt uçacağını, hətta hansı yüksəklikdə olacaqlarını belə tapa bilərlər. Yarasalardakı barometrik duyğunun başqa bir funksiyası daha vardır; yarasa hər an yerdən nə qədər yüksəklikdə olduğunu da tam olaraq bilər.
Yarasaların istiqamətlərini necə təyin etdikləri tam olaraq bilinməməklə yanaşı tədqiqatçılar baxaraq, dinləyərək və iyləyərək istiqamətlərini tapdıqlarını təxmin edirlər. Nə var ki, bu təxminlər yarasaların istiqamət qabiliyyətlərini tam olaraq açıqlaya bilmir. Yarasalar gecə səyahət edərlər və ən bilinən xüsusiyyətləri də uçarkən səsin əks olunmasından faydalanmalarıdır. Görmə duyğuları yarasaların istiqamətlərini təyin etməsində qeyri-kafidir. Əks-sədadan faydalanma xüsusiyyətləri də ancaq müəyyən bir uzaqlığa qədər olan yönəlmələrində kafi olar. Dillərini tərpədərək, ya da qırtlaqlarından istifadə edərək çıxardıqları səs bir obyektə dəyib geri gəlir və yarasanın qulağı qəbul edilər. Burada gözdən qaçırılmamalı olan çox əhəmiyyətli bir nöqtə vardır: Yarasa orijinal səsin dönüş zamanı və tezliyi ilə özünə çatan əks-səda arasındakı fərqdən istifadə edərək özündən nə qədər uzaqlıqda və nə böyüklükdə bir obyektin var olduğunu anlayar. Məsələn, beş metr uzaqlıqdan 20 millimetr diametrindəki bir ağcaqanadı, ya da 50 metr irəlidəki bir qayanı fərq edə bilər. Yarasalar gecə və bağlı havalarda uça bilər və ovlana bilərlər, lakin bu xüsusiyyətləri onların uzun məsafələrdə nəyin köməyiylə istiqamətlərini tapdıqlarını açıqlamaz.
Aydın olduğu kimi, görmə qabiliyyəti zəif olan yarasa metrlərlə uzaqlıqdakı cisimləri fərq edə bilməsini təmin edən xüsusi bir sistemə sahibdir. Bu sistemi istifadə edərək analizlər edər, sonra bunları qiymətləndirərək nəticəyə gələr, üstəlik uzun köçlər reallaşdırar. Bunlarla yanaşı, yarasalar bəslənmələri üçün uyğun mühitin hara olduğunu və bu bölgəyə necə çatacaqlarını da çox yaxşı bilirlər. Burada əhəmiyyətli olan bütün bunları necə bildikləridir? Digər bütün canlılarda olduğu kimi, heç bir araşdırmayla nəticəyə gəlinməyən nöqtə də budur. Çünki heyvanların müəyyən səbəblərlə müəyyən qərarlar almaları və bu qərarları tətbiq edə biləcək təchizatlara sahib olmaları təsadüf məntiqiylə, ya da digər təkamülçü məntiqlərlə açıqlana bilməz. Bir canlının qüsursuz bir sistemə sahib olması, onun qüsursuz şəkildə yaradıldığının bir dəlilidir. Amma eyni zamanda bu qüsursuz sistemi yenə qüsursuz şəkildə istifadə edə bilmə qabiliyyətinin olması, insan kimi bir şüura sahib olmayan bir canlının sahib olduğu qabiliyyəti ən usta şəkildə istifadə edəcək qərarlar ala bilməsi böyük bir möcüzədir.
Açıqdır ki, bütün canlıları Allah yaratmışdır. Buna görə, bu canlılar bu dərəcə mükəmməl sistemlərə sahibdirlər və bu dərəcə ağıllı hərəkət edə bilirlər. Yarasaların da əks-sədadan faydalana bilmə qabiliyyətləri və kilometrlərlə uzağa gedərkən səhv istiqamətlərə getməyib doğru bəslənmə sahələrinə çata bilmələri Allahın ilhamıyladır. Bunun xaricindəki hər şərh əsassızdır. Köç möcüzəsi kimi yaradılış dəlillərinin hər biri də təkamül nəzəriyyəsini etibarsız edən həqiqətlərdir.
Kəpənək və güvə kimi canlıların köçü əhəmiyyətsiz kimi görünər, amma köç edən çoxluqlar bəzən milyonlardan meydana gələ bilərlər və bəzi vəziyyətlərdə köç dövrünün tamamlanması bir neçə nəsil sürər.
DavamıKəpənək və güvə kimi canlıların köçü əhəmiyyətsiz kimi görünər, amma köç edən çoxluqlar bəzən milyonlardan meydana gələ bilərlər və bəzi vəziyyətlərdə köç dövrünün tamamlanması bir neçə nəsil sürər. Mülayim iqlimlərdəki kəpənəklər daha çox bəslənmə sahələri tapmaq üçün köç edərlərkən, monarxlar kimi tropik sahələrdəki kəpənəklər yaşamaları üçün uyğun olan yağışlı bölgələrə doğru köç edərlər.
Bir çox mülayim iqlim kəpənəyinin orta hesabla ömrü 3-4 həftədir. Bu qısa həyatları əsnasında bəzən ölkədən-ölkəyə hərəkət edərlərkən, bəzən də ancaq digər nəsillər tərəfindən tamamlana bilən qitələrarası köçlər reallaşdırarlar. Köç çoxluqları milyonlarla kəpənəkdən meydana gələ bilər. Rəngarəng və bir-birindən fərqli qanadlarıyla bu gözəl canlılar həyatlarının təbii bir parçası olan səyahətləri əsnasında yollarını tapmaq üçün maraqlı bir üsul istifadə edərlər.
Kəpənəklər istiqamətlərini necə təyin edirlər?
Mülayim qurşaqdakı bölgələrdə kəpənəklərin bəslənə biləcəkləri çiçəkli sahələr azdır. Bu səbəbdən, bu kiçik canlılar zəngin bəslənmə sahələrinə çatmaq üçün köç etmək məcburiyyətindədirlər. Düz bir xətt halında uçaraq bir çiçək tarlasına çatdıqlarında bu uçuş üslublərini buraxıb uzun zamandır orada yaşayırmış kimi davranmağa başlayarlar. Çiçəklərdən bəslənər, cütləşərlər və dişilər bura yumurtalarını buraxar. Lakin bu tarladakı həyat da qısa sürəcək və bir neçə dəqiqə və ya bir neçə gün içində kəpənəklər tarlanı tərk edəcəklər.
Kəpənəklər yalnız günün ən isti qismində və yalnız Günəş parlayırsa, köç edərlər. Günəşin ən parlaq olduğu anda üfüq xəttiylə öz aralarında bir bucaq təyin edərlər. Günəşin bucağı dəyişdikcə üfüq xəttiylə aralarındakı bucağı qoruyarlar. Beləcə, bu bucaq sabit qalarkən coğrafi istiqamətlənmələri saatda təxminən 15 dərəcə dəyişər. Tropik kəpənəklər mülayim növlərdən fərqli olaraq gün boyunca köç istiqamətlərini dəyişdirməzlər.
Səhər erkən şərqə uçan bir fərd axşamüstünün sonlarına doğru hələ şərqə uçur. Səfərinə başlayarkən Günəşə görə istiqamətini təyin edib sonrasında da Günəşin yer dəyişikliyindən təsirlənmədən mövqeyini qoruyar. Bunun üçün kəpənək Günəşin yer dəyişdirdiyini, yer dəyişikliyinə görə mövqeyini dəyişdirsə, səhv yerə gedəcəyini, özü üçün doğru və səhv yerin hara olduğunu, doğru yerin özünə görə hansı istiqamətdə olduğunu bilməlidir. Hər fərd bütün bu məlumatlara sahibdir. Əslində bu məlumatlara sahib olmaq da tək başına kifayət deyil. Hər kəpənək bunları bilib, öz olduğu yerə görə qiymətləndirməli və qərar verməlidir. Bütün bunları da kiçik bir kəpənəyin mühakimə qabiliyyətinə bağlamaq əlbəttə, ağıllı deyil. Həqiqi olan, bu heyvanların həyatlarını davam etdirə bilmələri üçün bu xüsusiyyətlərə ehtiyaclarının olduğu, Allahın da onları bu xüsusiyyətlərlə təchiz edərək yaratdığıdır.
Düşünün ki, ən möhkəm kompaslar da elektromaqnit təsiri ilə yanaşı, zamanın aşındırıcı təsiri səbəbiylə də bir müddət sonra həssaslıqlarını itirərlər. Halbuki, bu kiçik canlıların həyatları üçün çox əhəmiyyətli olan bu istiqamət tapma qabiliyyətləri heç bir xarici təsirlə məhv olmaz, onları yarı yolda buraxmaz. Allah yaratdığı hər varlığı qüsursuz bir şəkildə yaratmışdır. Allah canlıların yaradılışıyla əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurur:
Rəbbimizin sonsuz ağlı və yaradışındakı mükəmməllik kəpənəklərdə də varlığını göstərər. Bu həqiqəti görməzlikdən gəlməyə çalışmaq və inkar etmək mənasız bir cəhddir. Allah bir ayədə keçmişdəki inkarçılardan nümunə verərək belə buyurur:
Monarxların 4 nəsildə bir reallaşan köçləri
Monarxlar həyatlarının fərqli dövrlərində fərqli bədən quruluşlarına sahibdirlər. Monarx kəpənəyi, sürfə, pup və yetkin dövrlərində quruluş, böyüklük, rəng, həyat sahəsi, davranış forması və bioloji sistemlər baxımından böyük bir müxtəliflik göstərər.
Monarx kəpənəklərini digər kəpənək növlərindən ayıran çox maraqlı bir xüsusiyyətləri vardır. Bir il içində tam dörd ayrı monarx nəsli yaşayar. Bu nəsillərin ilk üçünün, orta ömrü 5-6 həftədir. Ancaq dördüncü nəsil çox fərqlidir. Çünki bu nəsil, təxminən 8 ay davam edəcək bir səfərə çıxacaq və bu səfəri tamamlayana qədər həyatda qalacaq.
Monarxların həyatı ana monarxın bir bitkinin üzərinə yumurtalarını buraxmasıyla başlayar. Yumurtadan çıxan kiçik sürfələr, bir müddət yarpaqlarla bəslənər və sürətlə inkişaf edərlər. Sürfə mərhələsindəki inkişafı prosesində cəmi beş dəfə dərisi dəyişən tırtılların son dəri dəyişməsi ilə böcəklər pup mərhələsinə keçərlər. Özlərinə "barama" adı verilən incə, ancaq çox möhkəm bir əlaqəylə ağac budağına bağlı olan qapalı bir yuva qurarlar. Bu baramanın içində dəyişən tırtıl, bir müddət sonra yavaş-yavaş çölə çıxar. Yeni bir yaradılışla, mükəmməl bir kəpənək halına gəlmişdir. Əvvəl sönük olan qanadları, nasosla vurulan qan bənzəri maye (hemolinfa) tərəfindən doldurular. Monarx artıq uçmağa hazırdır.
Səfər, Cənubi Kanadadakı fərqli monarx mərkəzlərindən başlayar və cənuba doğru irəliləyər. Bir qrup Kaliforniyaya, bir qrup da daha cənuba enərək Meksikaya çatar. Bu fərqli monarx qrupları, tək bir mərkəzdən əmr almışcasına yolun ortasında görüşər və köçə birlikdə davam edərlər.
Kəpənəklər hər hansı bir zamanda deyil, tam payızda gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi zaman yola çıxarlar. 2 ay boyunca uçduqdan sonra, cənubdakı isti meşələrə çatarlar. Ağaclar, milyonlarla monarx kəpənəyi tərəfindən örtülər. Monarxlar burada dekabrdan marta qədər 4 ay boyunca heç bir şey yeməzlər. Həyatlarını bədənlərində yığdıqları yağlarla davam etdirərkən, yalnız su içərlər.
Yazda açmağa başlayan çiçəklər monarxlar üçün əhəmiyyətlidir. Bunun sayəsində 4 aylıq bir gözləmədən sonra ilk dəfə özlərinə bal nektarı ziyafəti çəkərlər. Artıq Şimali Amerikaya dönüş üçün lazımi enerjini yığmışlar. Martın sonunda yola qoyulmadan əvvəl cütləşərlər. Tam gecə ilə gündüzün bərabərləşdiyi gün koloniya şimala uçmağa başlayar. Səfərlərini tamamlayar və soylarının davamı üçün lazım olan nəsli dünyaya gətirərlər.
Yeni doğan nəsil, ilin ilk nəslidir və təxminən yarım ay yaşayacaq. Daha sonra ikinci və üçüncü nəsillər... Dördüncü nəsilə gəldikdə səfər yenə başlayacaq, bu nəsil yenə digərlərindən altı ay daha çox yaşayacaq və zəncir belə davam gedəcək... İndi bu möcüzəvi səfər haqqında bir az düşünək:
Necə olur ki, hər dörd nəsildən biri altı ay daha uzun yaşayacaq xüsusiyyətlərdə doğulur? Bu uzun yaşayan nəsilin doğumu, necə olur həmişə qış aylarına uyğun gəlir? Necə olur ki, kəpənəklər səfərlərinə, yəni köçə tam gecə ilə gündüz bərabər olduğu gündə başlayır və bu incə hesabı bacara bilirlər? Yeni doğan monarx nəsli daha əvvəl heç uçmadığı yolları haradan bilir?
Bütün bunlar, monarxların qüsursuz bir köç planına görə yaradıldıqlarını və plana tamamilə uyduqlarını göstərir. Əgər bu canlılar ilk var olduqları andan bu yana planda ən kiçik bir səhv olsaydı, monarxlar köçü tamamlaya bilməzdilər. O zaman da bütün kəpənəklər o qış içində ölərdi və monarxların nəsli tükənərdi.
Əlbəttə, bu canlılar xüsusi olaraq yaradılmış və hər il reallaşdırdıqları fövqəladə köç onlara öyrədilmişdir. Bu möhtəşəm yaradılışın sahibi isə, bütün varlıqların Yaradıcısı və Hakimi olan, göylərin və yerin Rəbbi Uca Allahdır.
Çəyirtkələr və onların köçləri ən köhnə zamanlardan bəri insanların diqqətini çəkmişdir. Sürülər meydana gətirərək qitələrarası hərəkət edə bilən bu canlılar dünyanın bir çox yerində fermerlərin ən çox qorxduqları heyvanlardan biridir. Bəzən milyonlarla çəyirtkə birlikdə səmada qaranlıq buluda oxşayan bir görünüşlə ...
DavamıÇəyirtkələr və onların köçləri ən köhnə zamanlardan bəri insanların diqqətini çəkmişdir. Sürülər meydana gətirərək qitələrarası hərəkət edə bilən bu canlılar dünyanın bir çox yerində fermerlərin ən çox qorxduqları heyvanlardan biridir. Bəzən milyonlarla çəyirtkə birlikdə səmada qaranlıq buluda oxşayan bir görünüşlə köç edər və keçdikləri yerlərdəki məhsulları yeyərlər. Bu yerlərə tam mənasıyla bir iqtisadi böhran və aclıq gətirərlər.
Çəyirtkələrin diqqəti çəkən tərəfləri yalnız köç etdikləri bölgələrə verdikləri zərər deyil. Bu canlılar köç əvvəlində keçirdikləri dəyişmə ilə də elm adamlarının diqqətini çəkmişlər. Tədqiqatların nəticələri isə çəyirtkələrlə əlaqədar bəzi yaradılış dəlillərini ortaya çıxarmışdır.
Çəyirtkə köçlərini tədqiq edən elm adamları son dərəcə təəccüblü məlumatlarla qarşılaşmışlar. Çəyirtkələr bədən quruluşları, həyat tərzləri, davranışları və ətrafla əlaqələri baxımından bir-birindən fərqli olan iki mərhələ keçirərlər. Bunlar fərdi və sürü mərhələləridir. Fərdi mərhələdəykən çöllərdə tək başına bəslənən bir çəyirtkə, sürü mərhələsinə keçdiyində sıxlıq qruplar halında köç edən və olduğu yerə böyük zərərlər verən bir canlı halına gələ bilər.
Çəyirtkələr normal şərtlərdə tək olaraq yaşayarlar, hətta bir yerə qonmaq istədiklərində bir-birlərindən uzaqlaşarlar. Ancaq ətraf şərtlərin məcbur etməsi kimi səbəblərlə zəruri olaraq bir yerə gəlirlər. Bu vəziyyət çəyirtkələr üçün dəyişmənin başlanğıcıdır. Sürü mərhələsinə keçən çəyirtkələrdə ümumiyyətlə, bədən quruluşları dəyişər, daha çox böyüyərlər, qanadları şəffaf və güclü hala gələr, rəngləri yaşıl və sarıdan qaraya dönər. Bu dəyişikliklər o qədər çoxdur ki, keçmişdə elm adamları tək bir növün "fərdi" və "sürü" mərhələlərini iki fərqli növ olaraq təyin etmişlər. Tək bir çəyirtkə növünün fərqli iki mərhələdə ola bilmə xüsusiyyətinin olduğu isə, ancaq 60 il əvvəl aydın ola bilmişdir.
Sürü mərhələsinə keçən çəyirtkələrdəki tək dəyişiklik görünüşləri deyil. Davranışları da dəyişən çəyirtkələr, normaldan daha çox miqdarlarda bəslənməyə başlayar. Sürü mərhələsindəki bir səhra çəyirtkəsi hərəkət halındaykən bir gündə öz bədən ağırlığı qədər yemək istehlak edə bilər. Böyük bir sürüdəki çəyirtkə sayı düşünüldüyündə ortaya çıxa biləcək zərəri təxmin etmək mümkün olur. Məsələn, bir sürü təxminən 1000 km2-lik bir sahəni örtə bilər və sıxlığı da km2-də 50-100 milyon böcək arasında ola bilər. Yenə böyük bir sürü gündə təxminən 80.000 ton qida istehlak edə bilər. Bu, 40.000 insanı bir il boyunca doyurmağa çatacaq bir miqdardır. Bu böyüklükdəki bir sürü bütün qidaları yeməsə də, toplu kütləsiylə də endiyi sahəyə böyük zərərlər verə bilir.
1874-cü ildə nebraskalı bir həkim, səmanı örtən bir sürünün sürətini və dərinliyini hesablayaraq sürüdə təxminən 12.5 trilyon çəyirtkə olduğu təyin etmişdir. 1954-cü ildə Keniyada eyni anda görülən 50 sürüdən yalnız birində təxminən 10 milyard çəyirtkə olduğu müəyyən olunmuşdur.
Çəyirtkələrin köçündəki kilid nöqtə
Bir çəyirtkəni sürü mərhələsinə keçirən amillərin nə olduğu indi tam olaraq bilinmir. Ancaq tədqiqatlar say artımının bu mexanizmi başlatdığını düşündürür. Laboratoriyalarda edilən müxtəlif təcrübələr nəticəsində çəyirtkələrin arxa ayaqlarındakı bir bölgənin sürü mərhələsinə keçiddə təsirli rol oynadığı aydın olmuşdur. Oksford Universitetindən Stephen Simpson bu mexanizmi başladan kilid nöqtənin arxa ayaqdakı bud sümüyü bölgəsi (omba) olduğunu ortaya çıxarmışdır.
Çəyirtkələrin bədənlərini araşdırdığımızda qarşımıza çıxan təfərrüatlar yaradılışlarındakı mükəmməlliyi gözlər önünə sərər. Bir çəyirtkənin qabıq kimi pərdəsinin böyük bir qismi toxunmağa həssas tüklərlə və mexaniki qəbuledicilərlə örtülüdür. Sürü mərhələsinə keçiddə əhəmiyyətli rol oynayan bud hissəsindəki tüklər fiziki təmasla impulsu alar və beləcə, mexanizm başlayar.
Çəyirtkə köçlərini başladan sürü mərhələsinə keçid qida paylaşımı nizamsız olan sahələrdə daha çox görülər. Qida bir bölgədə yığınlar halında paylanmışsa, sahədəki çəyirtkələr yeməklərə çatmaq üçün bir yerə toplanmağa başlayarlar. Bu şəkildə hərəkət edərkən bir-birləriylə təmas edərlər və sürü mərhələsinə keçid başlayar.
Çəyirtkələrdə köç hərəkəti iqlim şərtləri, mövsümlər və yağışlarla əlaqəlidir. Çünki çoxala bilmələri və yumurtalarını buraxa bilmələri üçün yağışlı bölgələrə ehtiyacları vardır. Bəzi növlərdə dişilər yağış yağdıqdan sonra yumurtalarını buraxarlar. Yumurtalarını quru torpağa buraxanlar da vardır, ancaq bu yumurtalar yağış yağana qədər çatlamazlar. Bu, yumurtadan çıxdıqlarında bala çəyirtkələrin qida tapa bilməsi üçün alınan bir tədbirdir. Çəyirtkə çoxluqları küləklə hərəkət edərlər. Külək çəyirtkələri yağışın düşə biləcəyi yerlərə aparar, bu onlar üçün təkrar çoxalma imkanı deməkdir.
Bütün çəyirtkə növləri içində səhra çəyirtkələri ən məşhur olan və ən böyük ziyanları verənlərdir. Cənubda Tanzaniyaya qədər uzanan Orta və Şimali Afrika, bütün Ərəbistan, Yaxın şərq, qərbdə Pakistan və Hindistana qədər olan bölgədə bu çəyirtkələrə rast gəlinər.
Tarixdə yazılan ən böyük çəyirtkə hücumlarından biri 1958-də Efiopiyada yaşanmışdır. Oktyabr ayında təxminən 40 milyard çəyirtkədən ibarət olan bir çoxluq 1000 kvadrat kilometrə yaxın bir sahəni örtmüşdür. Bu çəyirtkə topası Şimali Efiopiya və Sudanda 3000 kilometrə qədər irəliləmişdir. Böyük bir qismi Somalini keçmiş və Hind Okeanında ölmüşlər. Az bir qismi də Efiopiyada qalıb, çoxalmışlar.
Digər bütün canlılar kimi çəyirtkələri də bütün bu bənzərsiz mexanizmlərlə Allah yaratmışdır. Çəyirtkələr də Allahın özlərinə verdiyi bu xüsusiyyətlərlə lazım olduğunda tək başlarına, lazım olduğunda isə sürü olaraq hərəkət edərlər. Yenə bu xüsusiyyətlər sayəsində həyatlarını davam etdirə biləcəkləri bölgələrə toplu olaraq köç edə bilərlər.
Bu canlılardakı yaradılış dəlilləri, təbiəti düşünərək araşdıran və vicdanıyla hərəkət edən hər kəs tərəfindən görülə bilər:
Biz insanlar üçün belə məsəllər çəkirik. Onları isə ancaq həqiqəti dərk edən adamlar anlayarlar. Allah göyləri və yeri həqiqət olaraq yaratmışdır. Həqiqətən, bunda möminlər üçün bir ibrət vardır. (Ənkəbut surəsi, 43, 44)
Dünyadakı bütün okeanlarda, mülayim bölgələrdə xüsusilə də, tropiklərdə dayaz sahələrdən dərin yerlərə qədər dənizlərdəki bir çox canlı müxtəlif şəkillərdə köçlər reallaşdırar.
DavamıDünyadakı bütün okeanlarda, mülayim bölgələrdə xüsusilə də, tropiklərdə dayaz sahələrdən dərin yerlərə qədər dənizlərdəki bir çox canlı müxtəlif şəkillərdə köçlər reallaşdırar. Bu köçlərdən bəziləri zamanla reallaşan, bəziləri isə daimi olan köçlərdir. Dənizlərdə köç edən canlılar içində ən diqqət çəkici olanlarından biri isə xərçənglərdir.
Uzun okean yolçuları: xərçənglər
Payızın ortasında xərçənglərin yaşadıqları bölgədə hava şərtləri son dərəcə dəyişkəndir. Yüksək təzyiq nəticəsində küləklər sıxlaşar, səma qaralar, yağış yağar və temperatur düşər. Bununla yanaşı, xərçənglərin yaşadığı dayazlıqlar bulanıqlaşar. Külək nəticəsində dayaz sahələrdə böyük dalğaların səbəb olduğu hərəkətlər meydana gəlir. Bu, xərçənglərin köç mövsümünün gəldiyinin işarələrindəndir.
Xərçənglərin niyə payızda köç etdikləri və bu planlaşdırmanı necə etdikləri tam olaraq bilinmir. Lakin əldəki məlumatlarla, ekoloji amillərin təsirli olduğu düşünülür. Ani temperatur dəyişikliyi və sıx su hərəkətləri xərçənglərdə yer dəyişdirmə meyli meydana gətirə bilər. Burada əhəmiyyətli olan nöqtə, bir xərçəngin içində yaşadığı mühitin iqlim dəyişikliklərini fərq etməsi, bu mühit şərtlərinin öz həyatı üçün bir risk olacağını anlaması və ona görə də əvvəldən tədbir görməsidir. Aldığı tədbirdə də əvvəlcədən hesablanmalı nöqtələr vardır. Məsələn, xərçəng özü üçün uyğun olan mühitin, okeanın harada olduğunu və oraya hansı yolla tez çatacağını əvvəldən bilməlidir. Bütün bu qərarları verdikdən sonra son dərəcə şüurlu şəkildə oraya doğru yönəlməlidir.
Xərçənglərin heyranedici köç metodu
Ümumiyyətlə, xərçənglərin köçləri daha sakit sulara doğru olar. Bu səyahət əsnasında olduqca diqqət çəkici görüntülər meydana gəlir. Hər xərçəng öz önündəkinə toxunacaq şəkildə mövqe alar və təxminən əlli-altmış xərçəng bir yerə gələrək bir karvan meydana gətirərlər. Bu şəkildə okean dibində bir neçə gün və gecə yürüyərlər.
Karvanın üzvləri öz mövqelərini, antenalarının və ön ayaqlarının uclarını daimi olaraq önlərindəki xərçəngin qarnına toxunaraq təyin edər. Bu əlaqə xərçəngin antenası alınsa belə pozulmaz. Antenaları alınan xərçəng önündəki xərçəngə ön ayaqlarının ucuyla daha çox toxunmağa başlayar. Əgər bu uclar da alınsa, o zaman xərçəng ön ayaqlarının ikinci ucları ilə digərlərinə toxunar. Bu şəkildə xərçəng görməsə belə, sıranın qorunmasını zəmanət altına almış olar. Öndəki xərçəngin səbəb olduğu su hərəkəti ehtimalla onu izləyən xərçəngin itən əlaqəni yenidən əldə etməsini təmin edərkən, kimyəvi xəbərdarlıq da onun bir xərçəngi izlədiyini göstərər.
Xərçənglərin köçə toplu olaraq qərar verdikləri düşünülsə belə, bu şəkildə tək sıra meydana gətirərək səyahət etmələrini açıqlaya bilmək çətindir. Bu davranış şəklinin xərçəngə bir çox faydası vardır. Əvvəlcə yol boyunca qarşılaşacağı təhlükələrə tək başına qarşı gələ bilməyəcək olan xərçənglər, birlikdə hərəkət etdiklərində ov olmaqdan xilas ola bilərlər. Çünki hamsının birdən sahib olduqları gözlər, antenalar və digər bütün alıcılar düşməni fərq etmək və çəkindirmək üçün eyni anda istifadə edilmiş olar. Ümumiyyətlə, bu köç yolunda böyük balıqların hücumuna məruz qalarlar. Hücum əsnasında lider öz ətrafında dönər. Bunu görən digər fərdlər təhlükə olduğunu anlayar və onlar da dönərək bir xonça şəkli meydana gətirərlər. Bu sırada xərçənglərdə müdafiə qabıqları meydana gələr. Normal şərtlər altında çox tez yem olacaqkən bu tədbirlər sayəsində düşməndən qorunmuş olarlar. Üstəlik, xərçənglərin ən həssas yerləri qarın bölgələridir. Ən böyük ziyanı bu bölgələrindən görərlər. Silsilə şəklində sıralandıqlarında is arxada olan xərçəng digərinin qarın bölgəsini bağlayaraq onu qorumuş olar.
Silsilə şəklində köç etmək xərçənglərin hərəkət qabiliyyətlərini də artırar. Tək başına su içində irəliləyərkən qarşılaşılan sürtünmə qüvvəsiylə bir fərdin arxasından gedərkən qarşılaşılan qüvvə arasında yarı- yarıya fərq vardır. Silsilə şəklində etdikləri hərəkət sayəsində xərçənglər daha qısa bir müddətdə daha çox yol getmiş olarlar. Bəzi növlərin saatda 1 kilometr yol getdikləri görülmüşdür.
Aparılan tədqiqatlar xərçənglərin tanımadıqları bir yerə yerləşdirildiklərində də öz bölgələrinə dönə bildiklərini göstərmişdir. Ancaq bütün işlərə baxmayaraq, bunu hansı üsulu istifadə edərək etdikləri tam olaraq aydın olmamışdır. Hörgü hörən xərçəng Panulirus argus yol boyunca bütün yönəlmə işarələrindən məhrum buraxılmasına və tutulduğu yerdən kilometrlərlə uzaqda tanımadığı bir sahəyə yerləşdirilməsinə baxmayaraq, yaşadığı bölgəyə geri dönə bilmişdir. Bu mövzuda edilən bir təcrübə diqqət çəkicidir.
Sahildə tutulan xərçənglər üzəri örtülü, işıq keçirməyən bir konteynerə yerləşdirilərək yük maşını ilə təcrübə sahəsinə aparılmışlar. Səfərin yarısında konteynerə maqnitlər yerləşdirilmişdir. Maqnitlərin bəziləri iplə asılmış və nizamsız şəkildə yelləndirilmişdir, beləcə konteynerin içinə yerləşdirilən maqnit nizamı dəyişən bir mühit meydana gətirmişdir. Səfərin digər yarısında isə xərçənglər eyni konteynerdə, amma maqnitlər olmadan daşınılmışdır. Bütün səfər boyunca konteynerlərin yük maşını hərəkət etdikcə nizamsız olaraq yellənməsi təmin edilmişdir. Əlamətlərin sabitliyini pozmaq üçün yük maşını 37 km uzaqdakı təcrübə sahəsinə getməzdən əvvəl bir sıra nizamsız manevrlər və dairələr etmişdir. Sonra bütün xərçənglər yük maşınından alınmışlar və təbii maqnit sahəsi olan bir tankda gecə boyunca gözlədilmişlər.
Səhər olduqda xərçənglərin gözləri rezin lentlərlə bağlanılmış və daha əvvəlki kimi istiqamətlərini necə tapdıqları test edilmişdir. Maqnitlərlə və maqnitsiz nəql edilən xərçənglər arasında heç bir istiqamətlənmə fərqliliyi olmadığı görülmüşdür. Əksinə hər iki qrup da tərəddüdsüz olaraq tutulmuş olduqları sahəyə doğru yönəlmişlər.
Burada dayanıb diqqətli düşünmək lazımdır: xərçənglər yer dəyişdirmələrinə baxmayaraq, hal-hazırda tam olaraq həll edilə bilməmiş bir metodu necə bilib, tətbiqə başlamışlar? Şübhəsiz, bir xərçəngin bir gün öz ağlı ilə belə bir üsul düşünməsi və hər şərtdə istiqamətini tapmağı bacarmağa əzm etmiş olması mümkün deyil. Bu köç davranışlarının zamanla xərçənglərin mərhələli qərarlarıyla meydana gəlməsi də qeyri-mümkündür. Xərçəngin köç qabiliyyətinə özbaşına sahib olması mümkün olmayan, heyrətverici bir xüsusiyyətdir. Bütün bunları düşünüb planlayan, planlarına görə hesablayan, yolunu səhv etmədən onu istədiyi yerə çatdıran ağıl xərçəngin ağlı deyil. Hər şeyi yaradan və yaratdığını ən yaxşı bilən Allah, xərçənglərin də həyatları boyunca qarşılaşacaqları hər şeyi əvvəldən bilər. Onları ehtiyac duyacaqları hər cür bacarıqla təchiz edən üstün güc sahibi Rəbbimizdir. Bu, Allahın yaratmadakı üstün sənətinin göstəricilərindən yalnız biridir:
Okeanlarda yaşayan bir-birindən fərqli balıq növləri müxtəlif uzunluqlarda səfərlər edərlər. Kiçik qaya balıqlarından tonlarla ağırlığındakı balinalara, ya da nəhəng tuna balıqlarına qədər bütün səyahət edən balıqların ayrı bir köç şəkli vardır. Bəzisi hərəkət edən bir qida qaynağına, bəzisi uyğun çoxalma sahələrinə çatmaq üçün, bəzisi də çətin ətraf şərtləri meydana gəldiyində uyğun həyat sahələri tapmaq üçün köç edərlər.
DavamıOkeanlarda yaşayan bir-birindən fərqli balıq növləri müxtəlif uzunluqlarda səfərlər edərlər. Kiçik qaya balıqlarından tonlarla ağırlığındakı balinalara, ya da nəhəng tuna balıqlarına qədər bütün səyahət edən balıqların ayrı bir köç şəkli vardır. Bəzisi hərəkət edən bir qida qaynağına, bəzisi uyğun çoxalma sahələrinə çatmaq üçün, bəzisi də çətin ətraf şərtləri meydana gəldiyində uyğun həyat sahələri tapmaq üçün köç edərlər.
Qurudakı təbiətin dəyişməsi ilə müqayisə edildiyində okean dalğaları və qabarma-çəkilmənin nizamlı hərəkətlərinin sabit olduğu və bunun da istiqamət tapma mövzusunda etibarlı olduğu düşünülə bilər. Ancaq dənizlərin dərin bölgələrində vəziyyət belə deyil, hərəkət və dəyişmə vardır, hətta qurudakı qədər çox dəyişmə vardır. Üstəlik, bu dəyişməni görmək və anlamaq qurudakına görə bir az daha çətindir. Okeandakı balıqlar da bu çətinliklərə baxmayaraq, müxtəlif məqsədlərlə köçlərini reallaşdırarlar.
Bəslənmə köçləri
Okean balıqlarının köçləri çox müxtəlifdir. Okeanlarda həmişə bir neçə metrdən yüzlərlə metrə qədər saatlar, ya da günlərlə davam edən fərqli köçlər reallaşar. Bu bir-birindən fərqli səyahətlərin tək ortaq yanları məqsədləridir. Bir çox balıq bəslənmək üçün nizamlı olaraq köç edər.
Sahil balıqları bəslənmək məqsədiylə edəcəkləri bu köçdə qabarma-çəkilmədən faydalanarlar. Qabarma-çəkilmə sayəsində əvvəl sahilə, daha sonra geriyə yerlərinə çatarlar. Beləcə, hər gün bir neçə saatları yemək yeməklə keçər. Bəzi balıqlarsa gündüz-gecə dəyişməsini istifadə edərək bəslənərlər. Karib mərcan qayalıqlarında, tutulunca çıxardığı səsə görə mırıltı balığı olaraq bilinən bir növ rəngli sürü balığı yaşayar. Bu balıqlar gündüzləri yem olmamaq üçün qayalıqların gizli yarıqlarında gizlənərlər, axşam olunca da sürülər halında daha açıqlara, özləri üçün qidanın bol olduğu yerlərə gedərlər. Dəniz otlarının bol olduğu sahələrə dağılar və buradakı onurğasızları yeyərək bəslənərlər. Günəş doğulmadan bir az əvvəl də eyni yolu izləyərək qayalıqlara geri dönərlər. Hər sürü illərlə öz gediş-gəliş yolundan istifadə edər.
Çoxalma köçləri
Okean balıqları bəslənməkdən başqa çoxalma məqsədli də köç edərlər. Hər nə qədər bu köçlərin şəkli balıqların növünə görə dəyişsə də, hamısı çox diqqətçəkici təfərrüatlar ehtiva edər. Bir çox balıq uyğun çoxalma sahələrinə çatmaq üçün gündəlik və ya mövsümi köçlər reallaşdırar. Bunun səbəbi kimi, balıqların gündəlik hansınınsa ayda bir yumurta buraxmasıdır. Yumurtlama bölgələrinə edilən səyahətlər qısa ola bildiyi kimi, okeanların qət edildiyi də olar.
Bu köç təşkilatında bəzi balıq növlərində beş-on fərd, bəzilərində isə minlərləsi bir yerə gəlir. Hamısı birlikdə hərəkət etməli olduğunu, bunun özlərinə çox fayda verdiyini bilirmişcəsinə mütləq sürü meydana gətirərlər.
Siyənək balıqları üzərində aparılan çoxalma köçü tədqiqatları bizə bu mövzuda əhəmiyyətli fikirlər verir. Əvvəlcə, bu balıqlar eyni anda iki müstəvidə hərəkət edərlər. Bunlardan biri bəsləndikləri planktonların aşağı- yuxarı hərəkətinə bağlı olaraq bəslənmə səyahətləri, digəri isə yumurtlama sahələrinə etdikləri dairəvi köçləridir.
Bu balıqlar ildə bir neçə ay çoxalma bölgələrində olarlar, daha sonra dağılarlar. Bütün siyənək balıqları eyni yerdə və eyni zamanda yumurtlamazlar. Böyük sürülər halında fərqli zamanlarda və fərqli bölgələrdə toplanarlar. Lakin hər zaman sürü halındadırlar və yetkin siyənəklər hər il eyni çoxalma bölgələrinə gəlirlər. Çoxalma bölgələrini qida qaynağının çoxluğuna görə təyin edərlər. Məhz bu səbəblə, girdabları və sahilləri seçərlər.
Diqqət yetirilsə, köç səfərinin hər mərhələsində bir qərar vermə mexanizmi vardır. Uyğun zaman, uyğun yer, uyğun yol... Heç bir balıq növü bu uyğun şərtləri biləcək və qərar verəcək bir ağıla sahib deyil. Belə bir iddiada olan olsa, ona inanmaq da mümkün deyil. Elə isə hər mərhələdə aydın görülən bu üstün ağılın bütün canlıların Yaradıcısı olan Allaha aid olduğu açıq bir həqiqətdir. Allahdan başqa bir Yaradıcı axtaranlarla əlaqədar olaraq Quranda belə buyurulur:
Okeanda istiqamət tapma
Bir balıq böyük okeanda minlərlə kvadrat kilometrlik bir sahədə yumurtlayacağı bölgəni necə tapar? Bu sualla yanaşı daha əvvəl heç getmədiyi bir yerin özü üçün uyğun sahə olduğunu haradan bildiyinin də cavablandırılması lazımdır. Balıqların sahib olduqları insanı heyrətə salan bu qabiliyyətlər və mükəmməl istiqamət tapma bacarıqları köç hadisəsini təkamüllü proses və təsadüflərlə şərh edən təkamülçülərin səyinin boşuna olduğunu açıq şəkildə ortaya qoyur.
Heyvanların buna bənzər ağıllı davranışları təkamülçülərin üzərində çox düşünmək istəmədikləri bir mövzudur. Buna görə belə bir nümunə verildiyində "instinkt" sözüylə ötürmək istəyərlər. Ancaq instinktin qaynağı mövzusunda bir şərh edə bilməzlər. Təkamül nəzəriyyəsinin qurucusu Çarlz Darvin belə instinktlər qarşısında düşdüyü vəziyyəti “Növlərin Mənşəyi” adlı kitabında bu şəkildə etiraf etmişdir:
"İnstinktlərin çoxu elə təəccüblüdür ki, onların inkişafı oxucuya bəlkə nəzəriyyəmi tamamilə yıxmağa yetər gücdə görünəcək.
Bu təxmin üzərimə ağırlıq salır. İnstinktlər quruluşlar qədər həssas dəyişikliyə məruz qalmırlar. Kitabımda da ifadə etdiyim kimi, instinkt və ya quruluşun ilk olaraq şüursuz mərhələlərlə dəyişməsini anlaya bilmək olduqca çətindir. "
Darvin bu şərhlərlə instinktlərin özbaşına meydana gələ bilməyəcəyini və bu sualın nəzəriyyəsini yıxmağa kafi bir dəlil olduğunu etiraf edir. Buna baxmayaraq, təkamül nəzəriyyəsini insanlara məqbul göstərmək məqsədiylə bu mövzunu görməzlikdən gəlir. Bunun səbəbini də bu sözlərlə açıqlamışdır:
"Sonunda, .... instinktləri xüsusilə bağışlanmış, ya da yaradılmış güclər olaraq deyil, bütün üzvi varlıqların irəliləməsinə gətirib çıxaran ümumi bir qanunun, yəni çoxalmanın, dəyişmənin, ən güclülərin yaşamasının və ən zəiflərin ölməsinin kiçik əlamətləri olaraq görmək məntiqli bir nəticə olmaya bilər, amma mənim təxəyyülüm üçün kifayətdir. "
Darvin bu sözüylə də instinktləri bir Yaradıcının var etdiyini qəbul etmənin çox daha məqbul bir şərh olduğunu açıq şəkildə etiraf edir. Və arxasından da həqiqət belə olsa da, instinkt olaraq xarakterizə edilən bütün bu qüsursuz qabiliyyətlərin təsadüfən meydana gəldiyini iddia etmənin "təxəyyül" ilə mümkün olduğunu söyləyir. Görüldüyü kimi, instinktlərin varlığını təkamül nəzəriyyəsi ilə açıqlamaq təkamül nəzəriyyəsinin qurucusu olan Darvin üçün belə mümkün olmamışdır.
Halbuki, təkamülçülərin açıqlaya bilmədikləri bu ağıllı davranışları haqqında danışılan canlılar daha ilk doğulduqları andan etibarən göstərərlər. Hamısı özlərini yaradan Allahın onlara verdiyi ilhamla soylarını davam etdirərlər. Özlərinə aid bir ağılları və mühakimə qabiliyyətləri yoxdur. Onları hər şeydən daha yaxşı tanıyan, ehtiyaclarını onlardan daha yaxşı bilən üstün güc sahibi Allah, onları bu xüsusiyyətləriylə yaratmışdır. İndi Allahın bu canlılara yollarını hansı üsullarla tapdırdığına nəzər salaq.
İstiqamət tapma texnikaları
Balıqlar okeanlararası köç edərkən istiqamətlərini tapmaq üçün bir-birindən fərqli bir çox üsuldan faydalanarlar. Mərcan qayalığı balıqları üzərində edilən tədqiqatlar onların istiqamət tapmada mərcanlardan faydalandıqlarını göstərmişdir. Elm adamları xüsusilə çıxıntılı bir mərcan qayalığını balıqların nizamlı köç yolları üzərindən alıb yerini dəyişdirdiklərində balıqların da səyahət yollarını mərcanın yeni yerinə görə dəyişdirdiklərini təsbit etmişlər. Sahil boyunca köç edən digər balıq növləri də istiqamətlərini təyin etmədə ehtimal ki, eyni üsuldan faydalanırlar. Sahilə paralel olaraq üzən bu balıqlar sahilin ərazi şəkli ilə tamamilə uyğun bir köç naviqasiyası izləyirlər.
Quruda və havada köç edən bəzi canlılar kimi balıqlar da köç yolları üçün Günəşdən faydalanaraq istiqamətlərini taparlar. Bir çox balıq gecələri sığındıqları yerlərdən sahildəki qida yerlərinə doğru üzərkən bu üsuldan istifadə edər. Bu əsnada Günəşdən faydalandıqlarına dair ən əhəmiyyətli tapıntı sahildən uzağa aparılıb buraxılan tutuquşu balıqlarının günəşli günlərdə birbaşa olaraq sahilə doğru üzərkən buludlu günlərdə məqsədsiz olaraq üzmələridir. Bunlar elm adamlarının təsbit edə bildikləri nümunələrdir. Ancaq gecələri və buludlu günlərdə köç edən tuna balıqlarının istiqamətini necə tapdığı tədqiqatlar üçün hələ də heyranlıq duyduqları bir sirdir. İnsanlardan çox daha üstün bir qabiliyyətlə bu balıqlar yollarını çaşmadan getməli olduqları yerə çatarlar. Suyun altındakı bir balığın quşbaxışı bir görünüşə sahibmişcəsinə bir hədəf istiqamətində naviqasiya izləməsi, üzərində düşünülməli olan iman həqiqətlərindəndir. Allah bu canlıları həyatları boyunca ehtiyac duyacaqları sistemlərlə yaratmışdır və onlara bütün davranışlarını və istiqamət tapmadakı qabiliyyətlərini ilham edir. Bu ilham sayəsində balıqlar ucsuz-bucaqsız okeanlar içində istiqamətlərini tapa bilirlər.
Bu canlıların öz istiqamətlərini təyin edərkən faydalandıqları bir başqa texnika də quşlarda olduğu kimi- dünyanın maqnit və bəzi elektrik sahələrindəki dəyişiklikləri bilmələridir. Köpək balıqları üzərində edilən bəzi tədqiqatlar onların dünyanın maqnit sahəsindəki dəyişiklikləri fərqləndirə bildiklərini göstərmişdir. Elektrik sahələrlə əlaqədar tədqiqatlar da yenə köpək balıqları üzərində edilmişdir. Başlarında və burunlarında elektrik sahələrinə həssas olan çuxurların var olduğu tapılmış, istiqamət tapma qabiliyyətləri bu fiziki xüsusiyyətləriylə açıqlanmağa çalışılmışdır.
Okeandakı axıntılar dünyanın maqnit sahəsinin təsiriylə güclü elektrik sahələri meydana gətirərlər. Məhz bu elektrik sahələrindən yaranan axıntılar bir köpək balığı üçün okeanda diqqətə çarpan şoselər kimidir. Lakin hər nə qədər bütün bunlar kafi bir şərh kimi gəlirsə də, okean balıqlarının istiqamətlərini tapması bunların heç biri ilə tam olaraq açıqlana bilməz. Məsələn, tuna balıqları, köpək balıqları kimi elektrikə həssas çuxur orqanlara sahib deyildirlər. Elə isə bu canlılar çatacaqları yerləri tapmaq üçün hansı mexanizmlərdən istifadə edərlər? Tədqiqatçılar bu mövzuya heç bir şərh gətirə bilməzlər. Ancaq unudulmamalıdır ki, irəlidə bir gün bu mövzuyla əlaqədar da bir mexanizm olsa, yenə də balıqların köçündəki fövqəladə vəziyyət davam edəcək. Çünki bir balığın belə qüsursuz bir qabiliyyətə öz qərarıyla və ya təsadüflərin təsiriylə sahib olması mümkün deyil. Ağıl və şüur sahibi bir varlıq olaraq insan özü üçün belə bir orqan inkişaf etdirmək istəsə, edə bilməz. Halbuki, balıqlar milyonlarla ildir bu xüsusiyyətlərə sahibdirlər. Allahın varlığı və yaradılış həqiqəti xaricində heç bir düşüncə, kainatdakı canlıların nizamını və həyatları boyunca göstərdikləri böyük ağılı açıqlaya bilməz. Allah kainatdakı hər şeyi yaradan və hamısına bir nizam içində şəkil verəndir. Onlara həyatları boyunca göstərdikləri üstün ağılı da kəsilməz olaraq Allah ilham edir:
Köç edən planktonlardakı üstün ağıl
Plankton yunanca bir kəlmədir və gəzmək, ya da süründürülmək mənasını verir. Buna görə okean və dənizlərdə süründürülən həm bitki, həm də heyvan orqanizmlərin ortaq adıdır. Planktonların bəzisi gözlə görülməyəcək qədər kiçikkən, bəzisinin də boyu nəhəng dəniz analarında olduğu kimi 3 metrə çatar.
Həm bitki, həm heyvan planktonlar okeanlarda şaquli və üfüqi olmaq üzrə iki istiqamətdə köç edərlər. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi şaquli köçdür. Lakin ümumiyyətlə, iki istiqamətdə hərəkət eyni anda reallaşar. Yuxarı doğru hərəkətin əsas səbəbi bəslənmədir. Olduqları su sütununda qida tapmaq üçün aşağı-yuxarı hərəkət edərlər. Bitki mənşəli planktonlar hərəkət edə bilmək üçün orqanizmlərindəki qaz, yağ və duz miqdarlarına nəzarət edərlər. Qaz, ya da yağ miqdarının artması və duzun atılması orqanizmin yuxarı çıxmasını təmin edər. Bunun əksi də aşağı enmək üçün istifadə edilər. Heyvan mənşəli planktonlar isə ayaqları, sərt tükləri və üzgəcləriylə hərəkət edərək üzərlər. Heyvan mənşəli planktonlar köçlərini zamana və çoxalma dövrlərinə görə nizamlayarlar. Onların köçlərinə nəzarət edən ən əhəmiyyətli amilin işıq olduğu təxmin edilir.
Axşam qaranlığında işığın azalmasıyla planktonlar səthə doğru hərəkət edərlər, şəfəqdə də işığın artmasıyla dərinlərə geri dönərlər. Köçlərinə qidanın və düşmənin varlığı da təsir edər. Əksəriyyəti mikroskopik ölçülərdə olan bu canlıların köçlərinin planlaşdırılması öz faydalarına görə nizamlaya bilmələri üçün özlərini gözləyən təhlükələri və faydaları əvvəldən bilib ona görə də tədbir görmələri lazımdır. Bu isə, bir mühakimə qabiliyyətinə sahib olmaları deməkdir. Çünki heyvan mənşəli planktonların bəsləndiyi bitki mənşəli planktonlar günəşin bol olduğu səthlərdə olarlar. Lakin heyvan mənşəli planktonlarla bəslənən canlılar da gündüz onları səthdə daha rahat görəcəklərindən gündüz bəslənmələri təhlükəlidir. Buna görə heyvan mənşəli planktonlar gündüzləri dərinliklərdə olub, gecələri bəslənmək üzrə səthə çıxarlar. Planktonların necə hərəkət edəcəklərindən, nə vaxt və nə istiqamətdə hərəkət edəcəklərinə qədər hər mərhələdə göstərdikləri bu şüurlu davranışlar son dərəcə heyranlıq vericidir. Onlara bu şüurlu davranışları öyrədən əlbəttə hər şeyin Rəbbi olan Allahdır:
Allah dənizlərdən səmaya qədər yaratdığı hər canlını yaratma sənətinin dəlilləriylə təchiz etmişdir. Düşünə bilən və ağıl edə bilən insanlar bu dəlilləri çox açıq şəkildə görə bilər və Allahı gərəyi kimi təqdir edərlər. Halbuki, inkar edənlər, həqiqətlər çox dəqiq bir şəkildə ortadaykən bu dəlilləri görməzlikdən gəlməyə davam edər və inkar etməkdə israr edərlər. Onların hansı dəlili görürsə görsünlər, iman etməyəcəklərini Allah Quranda bizə bildirmişdir:
Okeanlardakı heyrətverici köç macərasının üzvləri: İlan balıqları
Şimali Atlantik okeanında Bermudun cənubunda olan Sarqas dənizi, Şimali Atlantik cərəyanının sıxlaşdığı və yüngül küləklərin olduğu bir bölgədir. Ayrıca şirin su ilan balıqları adı verilən balıqlar tərəfindən edilən ən uzun okean köçlərindən birinin başlanğıc və bitmə nöqtəsidir.
İlan balıqlarının köçü ən çox açıqlana bilməz və ən heyrətverici köçlərdən biridir. Avropa və Şimali Amerikanın çay və dərələrində 720-ə qədər növdə ilan balığı yaşayar. Bunların milyonlarlasının doğulduqları yer Atlantik okeanındakı Sarqas dənizidir. Ancaq heç bir yetkin ilan balığı orada tutulmamışdır. Çünki balıqlar doğulduqdan bir müddət sonra sürətlə buranı tərk edib Avropa və Amerikadakı çaylara doğru üzərlər. Daha sonra da yetkinliyə çatıb təxminən ömürləri olan 15 ili doldurduqlarında geriyə köç başlayar və Sarqas dənizinə dönərlər. Burada yumurtladıqdan sonra da yenə eyni bölgədə ölərlər. Yumurtadan çıxan balalar eyni şəkildə köç macərasını davam etdirəcəklər.
Bu macərada diqqət çəkən bir çox nöqtə vardır. İllərdir bir çox tədqiqat aparılaraq bu suallara cavab axtarılmışdır. Lakin əldə edilən nəticələr bu suallara cavab verməkdən çox uzaqdır. Hər kəsi heyrətə salan bu canlılar köç səfərləri boyunca müxtəlif möcüzəvi davranışlar göstərərlər. Bu sualları saymaq mümkündür:
- Doğulduqları yeri tərk edib illər sonra ölmək üçün niyə yenə eyni yerə gəlirlər?
- Olduqları dərə, çay və göllərdən tanımadıqları dənizə necə çatarlar?
- Çay ilan balıqlarını minlərlə kilometrlik yorucu səfərə sövq edən nədir?
- Ucsuz-bucaqsız Atlantik okeanında, kompassız Sarqas dənizini necə taparlar?
- Yeni doğan ilan balıqları okeandan çaylara doğru tərs istiqamətdə necə gedərlər?
Bu canlılar səfərlərinə Sarqas dənizindən başlayarlar. Doğulduqlarında yanlarında təxminən 6000 kilometrlik bir səfərdə onlara bələdçilik edəcək kimsə yoxdur. Onlar buna baxmayaraq, çaşmadan və yanılmadan Bermudun cənub qərbində olan Sarqas körfəzindən yola çıxıb, Avropaya və Şimali Amerikaya valideynlərinin yaşadıqları çaylara gedərlər. Bu kiçik canlılara bu nöqtədə cərəyanlar kömək edər. Gulf Stream deyilən isti su cərəyanı onların Avropaya doğru yol almalarına kömək olar. Sonda həyatlarını davam etdirəcəkləri çaylara çatarlar. Burada yaşayıb, yetkinliyə çatdıqlarında hamısı eyni anda sözləşmişcəsinə çaylardan okeana doğru üzməyə və doğulduqları, yumurtlayacaqları Sarqasa doğru səfərə çıxarlar. Bu dövr bu şəkildə davam edər.
6-7 sm uzunluğundakı şəffaf gənc ilan balıqları çaya və dəhnə sahilinə yaxın üzərək cərəyana qarşı gəlirlər. Şüşə ilan balıqları olaraq adlandırılan bu canlıların dönüşü fərqli yerlərdə, fərqli mövsümlərdə başlayaraq payızdan yazın sonlarına qədər davam edər. Bu gənc ilan balıqları mükəmməl bir müqavimətlə çayın yuxarısına doğru getməyə çalışar, kiçik şəlalələrdən sürüklənərək keçərlər. Burada əhəmiyyətli bir təfərrüat vardır: ilan balıqlarının üzmə qabiliyyətləri zəifdir. Buna baxmayaraq, ilan balıqları okeanın dərinliklərində, çoxalıb ölmək üçün on minlərlə kilometr qət edərək köç edirlər. Yaxşı, amma niyə? İlan balıqları özlərinə yaxın bir çox yer varkən niyə xüsusilə, Sarqas dənizini seçirlər? Elm adamları avropalı ilan balıqlarının nə üçün köç etdiyini deyil, nə üçün bu qədər uzağa köç etdikləri sualının cavabını tapmağa çalışırlar. Həm də yumurtadan çıxan ilan balıqlarının niyə olduqları bölgədə qalmadıqları, istisnasız olaraq valideynlərinin gəldiyi bölgələrə doğru uzun bir yol qət etmələri də olduqca təəccüblüdür. Bu canlıların daha dünyaya gələr-gəlməz, özlərinə yol göstərən böyük bir ilanbalığı olmadığı halda belə bir səfərə çıxmaları, özlərinə bu məlumatın doğulmadan əvvəl verildiyini göstərir. O halda bir canlıya hələ dünyaya gəlmədən bu məlumatı verə biləcək olan kimdir?
Bu suallara təkamülçülərin verə biləcək cavabları yoxdur. Bu dərəcə qüsursuz bir təşkilatı, ağıllı və xətasız davranışları heç bir təsadüf zənciri açıqlaya bilməz. İlan balıqları nümunəsində də görüldüyü kimi köç hadisəsində reallaşan möcüzələr zəncirinin tək şərhi yaradılışdır. Allah bu canlılarda çox üstün bir ağıl təcəlli etdirərək yaradılış dəlillərini insanlara göstərir. Ön mühakimədən uzaq bir şəkildə düşünüldüyündə ilan balıqlarının köç səyahətləri Allaha iman etmək üçün kifayətdir.
Allah sonsuz elm sahibidir. Bu canlıları da ilk yaratdığı andan etibarən ömürləri boyunca qarşılaşacaqları hadisələrdə çətin vəziyyətdə qalmayacaqları xüsusiyyətlərlə təchiz etmişdir. Bədən quruluşları, edəcəkləri işlər və yaşayacaqları ətrafa uyğunluqları kimi təfərrüatlar qüsursuzdur. Kainatdakı bütün sistemlər kimi köç də çox mürəkkəb olduğu qədər hikmətli və nizamlı bir quruluşdur. Quranda Allahın yaratmasında qüsur axtaranların vəziyyəti və bu mövzudakı səylərinin boşa gedəcəyi belə xəbər verilir:
Balinalar hal-hazırda yaşayan ən böyük canlılardır. Ən böyükləri boyu 35 metr və 130 ton ağırlığı olan mavi balinalardır. Balinaların piqme deyilən ən kiçik növü də 6 metr uzunluğunda və 5 ton ağırlığındadır. Bu iri canlılar adətən 2 qrupa ayrılırlar.
DavamıBalinalar hal-hazırda yaşayan ən böyük canlılardır. Ən böyükləri boyu 35 metr və 130 ton ağırlığı olan mavi balinalardır. Balinaların piqme deyilən ən kiçik növü də 6 metr uzunluğunda və 5 ton ağırlığındadır. Bu iri canlılar adətən 2 qrupa ayrılırlar. Bəsləndikləri kiçik balıqları, qabıqlı canlıları və planktonları süzmək üçün ağızlarının içində "balina çubuğu" deyilən (balina çubuğu saç və dırnaqlarımızdakı, atların dırnaqlarındakı və öküzlərin buynuzlarındakına bənzər bir maddədən hazırlanmışdır) bir quruluşa sahib olan dişsiz balinalar və müxtəlif balıq, dəniz quşları və dəniz məməliləri kimi istiqanlı canlıları yeyən dişli balinalar.
Balinaların köçləri tropik dənizlərdən qütb dənizlərinə qədər uzanan illik dairəvi səyahətlərdir. Köçləri ən diqqət çəkənlər də dişsiz balinalardır. Bu balina növü isti tropik, ya da tropik ilə mülayim qurşaq arasındakı sularda çoxalar. Nəslin davamı üçün bu çoxalma yerinin xüsusiyyətləri əhəmiyyət daşıyır, çünki balaların yaşaması üçün mütləq isti sularda olmalıdır. Yeni doğan balaların dərilərinin altında qoruyucu yağ təbəqəsi yoxdur. Əgər balalar bu xüsusiyyətləriylə qütb dənizlərində doğulmuş olsaydılar, donaraq ölərdilər. Buna görə balinaların doğum yerlərinin isti tropik sularda olması son dərəcə hikmətlidir.
Bala balinalar bir neçə ay yalnız ana südü ilə bəslənərlər. Balina südünün yağı və zülalı zəngin olduğundan balanın böyüməsi və xüsusilə də, yağın yığılması çox sürətli olar. Bu, gənc bala üçün həyati bir xüsusiyyətdir, çünki bəzən qütb sularında anasının əlaqəsinə və sürətlə güc qazanmağa möhtacdır.
Doğum etdikdən sonra balalarını böyüdən balinalar bir müddət sonra qida tapa bilmək üçün şimal dənizlərinə doğru hərəkət edərlər. Dişsiz balinalar ilin heç olmasa dörd ayı bəslənmədən yaşaya bilərlər. Bu sırada yazda yığdıqları yağları istifadə edərlər. Hətta çoxalma sahələrinə doğru etdikləri dönüş səfərində hamilə olmalarına və bəzən də bir bala əmizdirmələrinə baxmayaraq, bəslənmədən 7.000 kilometrdən çox üzə bilərlər.
Bitki mənşəli planktonlarla bəslənən balinaların bəslənmək üçün seçdikləri bölgənin xüsusiyyətləri də diqqətçəkicidir. Quruda olduğu kimi dənizdə də bütün həyat bitkilərin varlığına bağlıdır. Fotosintez sayəsində qeyri-üzvi quruluş daşlarından üzvi maddələr sintez edilər. Nitratı, fosfatı və sulfatı bol olan qidalarla zəngin dib suyu Antartikaya doğru hərəkət edər, qitənin yaxınlarında səthə yüksələr və okean cərəyanlarıyla səthdə şimala doğru daşınar. Qidalarla zəngin olan bu sularda bitki mənşəli planktonlar daha çox böyüyərlər. Nəticədə, Antarktika dənizi tropik dənizlərə görə 10-20 qat daha çox plankton ehtiva edər. Bunu bilirmişcəsinə balinalar bəslənmək üçün bu bölgələrə gəlirlər.
Dişli balinalar isə dişsiz balinalar qədər köç etməzlər. Bəziləri isə çaylarda yaşayar, buna görə hərəkətləri də məhduddur.
Dişsiz balinaların okeanda xüsusi çoxalma və bəslənmə sahələrinə etdikləri uzun səyahətləri araşdıran elm adamları üçün balinaların istiqamət tapma mövzusundakı üsulları maraq mövzusu olur. Bu mövzuda ən çox qarşıya qoyulan şərh balinaların dünyanın maqnit sahəsindəki dəyişiklikləri qəbul edə biləcək bir quruluşa sahib olduqlarıdır. Beyinlərini əhatə edən toxumalarda bu işə yarayacaq maqnit anbarlar olduğu düşünülür. Beləcə, balinalar dünyanın maqnit sahəsindən istifadə edərək sadə bir xəritə və planlaşdırma əldə edərlər. Bu onların öz mövqelərini görmələrini və irəliləmələrini təmin edər. Bunu bacara bilmək üçün də regional maqnit sahədəki kiçik dəyişikləri fərq edə bilərlər.
Bura qədər izah etdiyimiz hər şey tək-tək möcüzələr zəncirinin halqalarıdır. Allah doğulacaq balanın nəyə ehtiyacı olacağını, bədən quruluşunun necə olacağını əvvəldən bilir. Çünki yer üzündən səmaya qədər bütün kainatı yaradan və hər an da yaratmağa davam edən Allahdır. Onun elmi hər şeyi əhatə etmişdir.
Bu canlılar doğduqdan sonra harada qida tapa biləcəklərini və o bölgəyə haradan gedəcəklərini də bilməzlər. Bu canlıların hər birinin bədənlərindəki mükəmməllik və göstərdikləri ağıl və təşkilat şübhəyə yer buraxmayacaq şəkildə yaradılışı isbatlayar. Bu məlumatlardan xəbərdar olan hər kəs bunların əsla təsadüflər nəticəsində ola bilməyəcəyini də təqdir edə bilər. Bir heyvanın belə məlumatlara sahib olacaq qədər şüur və ağıl sahibi olduğunu iddia edə bilməz. Çünki bir çox insan belə bu məlumatı bəlkə burada oxuyaraq öyrənir. Bir balinanın bu məlumata sahib olması əlbəttə, fövqəladə bir vəziyyətdir.
Səmimi olaraq bu məlumatları qiymətləndirənlər Allaha iman edərkən, zülm və təkəbbür içində olanlar isə həqiqəti gördükləri halda Allahın açıq-aşkar olan varlığını inkar edərlər. Bu kəslər dünyada olduğu qədər axirətdə də məğlub olacaqlar. Allah heç bir şeyə ehtiyacı olmayandır:
Dəniz tısbağaları maraqlı həyatları və uzun köçləriylə okeanların ən diqqətçəkici canlılarındandır. İndiyə qədər haqlarında ən çox tədqiqat aparılan canlılardan biri olmalarına baxmayaraq, uzun məsafələrdəki köçləri əsnasında necə bu dərəcə qüsursuz şəkildə yollarını tapa bildikləri tam olaraq açıqlana bilməmişdir. Köçləri əsnasında bəsləndikləri sahədən çoxalma sahələrinə doğru səyahət edərlər.
DavamıDəniz tısbağaları maraqlı həyatları və uzun köçləriylə okeanların ən diqqətçəkici canlılarındandır. İndiyə qədər haqlarında ən çox tədqiqat aparılan canlılardan biri olmalarına baxmayaraq, uzun məsafələrdəki köçləri əsnasında necə bu dərəcə qüsursuz şəkildə yollarını tapa bildikləri tam olaraq açıqlana bilməmişdir. Köçləri əsnasında bəsləndikləri sahədən çoxalma sahələrinə doğru səyahət edərlər.
Dəniz tısbağalarının çox fərqli növləri vardır. Bu növlər içində köç mövzusunda ən diqqətçəkici olan, Cənubi Amerikanın Braziliya sahillərində bəslənən yaşıl tısbağa (chelonia mydas)dır. Hər il bu tısbağaların minlərləsi Braziliya sahillərindən Atlantik okeanındakı Ascension adalarına doğru köç edərlər. Bu köç səfəri təxminən 2.300 kilometrə qədərdir. Çatdıqları adanın yalnız 11 km genişliyində olduğu nəzərə alındığında tısbağaların səyahətlərindəki istiqamət tapma bacarığı daha dəqiq aydın olar. Dəniz tısbağalarının hərəkətlərini araşdırmaq üzrə edilən bir təcrübədə işarələnən bir dişi tısbağanın izlədiyi yollar araşdırılmışdır. Cənubi Queensandda yuvası olan və X38756 kodu ilə işarələnən yetkin bir dişi yeddi il səkkiz ay boyunca görülməmiş, 1989-da 2.543 km uzaqdakı Karpentariya körfəzindəki çoxalma bölgəsində tapılmışdır. Səksən gün sonra da yenidən öz çimərliyində yumurtlayarkən tapılmışdır. Heyvanın yumurtalığı üzərində aparılan tədqiqat aradan keçən səkkiz il boyunca heç bir çoxalmanın reallaşmadığını göstərir.
Bu müddət ərzində tısbağa minimum 5.100 km səyahət etmişdi. Bu səfərinin tutulduğu gün başladığı fərz edilsə, tısbağanın çoxalma yerinə geri dönmək üçün gündə 32 kilometr qət etməsi deməkdir. Karpentariya körfəzini keçmək üçün əvvəlcə şimal-şərqə getmiş, daha sonra Torres boğazını keçdikdən sonra ümumiyyətlə, cənuba yönəlmiş səyahəti boyunca bir qisminin onun getdiyi istiqamətdə, bir qisminin isə, əksinə istiqamətdə olduğu, çox müxtəlif cərəyanlara məruz qalmasını göstərirdi. Əgər bu tısbağa təsadüfi dolanaraq səyahət etmiş olsaydı, bu qədər tez dönüş səyahəti edə bilməzdi.
Bu məqsədli və hədəfi təyin olunmuş səfər ağıla çox əhəmiyyətli bir sualı gətirəcək.
Tısbağanın çoxalmaq üçün başlatdığı köç dövrünü bacara bilməsi üçün köhnə səyahətlərindəki xatirələrin və istiqamət tapma məlumatlarının tısbağanın yaddaşına yığılması lazımdır. Bu məlumatlar necə yığılmışdır? Bu təşkilatdakı mükəmməlliyin səbəbi olaraq tısbağanın yaddaşını görmək şübhəsiz ki, ağıla və məntiqə ziddir. Bu canlıların sahib olduqları bacarıqlarla yaradıldıqları şübhə yaratmayan bir həqiqətdir.
Bu şəkildə böyük bir səfərlə çoxalma bölgəsinə çatan tısbağalar buraya yaxın yerlərdə cütləşərlər. Ancaq dişilər aldıqları spermalardan istifadə etməz, saxlayar və təxminən çoxalma çimərliklərindən 100 kilometr irəliyə gedərlər. Burada yığdıqları spermalarla yumurtalarını dölləyərlər. Kürt dövrü tısbağanın iki həftəsini alar və bu dövrün ardından tısbağa çoxalma çimərliyinə gedər və təxminən 120-yə qədər yumurta qoyar. Bu əməliyyatı eyni mövsüm içində təxminən 10 dəfə təkrarlayar. Bu çoxalma mövsümü əsnasında çoxalma bölgəsinə yaxın bir dəniz sahəsində olar, yumurta qoyma əməliyyatını tamamlayınca da balaların çıxmasını gözləmədən bəslənmə bölgəsinə geri dönər. Çoxalma bölgəsindəykən tısbağa çox az bəslənər, bu sırada bəslənmə bölgəsindəykən yığmış olduğu yağ ehtiyatlarını, ehtiyacı olan enerjini ona sərf edər.
Minlərlə kilometrlik yolu qət edərək illər sonra eyni yeri necə taparlar?
Bir dişi fərd ümumiyyətlə, ard-arda iki il çoxalmaz. Bir çox növ üçün iki çoxalma köçü arasında ən az 2, ən çox 8 il keçər. Lakin burada diqqət çəkən, ikinci dəfə çoxalma bölgəsinə getməsi lazım olduğunda tısbağanın təkrar özündən təxminən 2.300 kilometr uzaqdakı əvvəlki çoxalma sahəsinə getməsidir. Minlərlə kilometr uzaqlıqdakı bu yeri eyni şəkildə tapa bilmələri bu dəniz canlılarının köçlərindəki ən möcüzəvi istiqamətlərdən biridir.
Çoxalma çimərliklərində buraxılan yumurtalar 7 və 13 həftə sonra çatlayarlar. Burada da böyük bir möcüzə reallaşar. Dəniz tısbağaları insanlar kimi cinsiyyət xromosomlarına sahib deyildirlər. Cinsiyyəti təyin edən yuvanın istiliyidir və bu təyin etmə kürt dövrünün ortalarında reallaşar. İsti evlər tamamilə dişi balalar meydana gətirər, sərin yuvalarda isə yalnız erkəklər meydana gələr.
Tısbağaların Allahın ilhamı ilə hərəkət etdikləri, dünyaya gözlərini açdıqları andan etibarən müəyyəndir: Yumurtalarından çıxan kiçik fərdlər, başlarında onlara yol göstərən bir tısbağa olmadan, heç bir təcrübədən faydalanmadan necə davranacaqlarını bilərlər. Yumurtadan çıxdıqdan sonra dərhal dənizə yönəlməz, axşamı gözləyərlər. Beləcə, həm günəşin qovurucu istilərindən, həm də qumluqdakı təhlükələrdən qorunmuş olarlar. Axşam olduqda düz dənizə yönələrlər. Bu yönəlmənin səbəbi hələ tam aydın ola bilməməklə yanaşı tısbağaların işığa həssas bir sistemlərinin olduğu düşünülür. Dəniz istiqaməti hər zaman quru cəhətdən daha parlaqdır, bu kiçik canlılar da bu parlaqlığa yönəlmiş ola bilərlər.
Balalar bu şəkildə dənizə çatarlar. Artıq onlar üçün riskli bir səfər başlamışdır. Çimərlikdə yumurtadan çıxan balalardan bir qismi xərçənglər və quşlar tərəfindən ovlanar. Suya girdikləri an daha böyük bir risk altına girərlər. Düz açıq okeana doğru üzən balaların bir çoxu dayaz sulardan keçərkən balıqlara, ya da köpək balıqlarına yem olarlar. Bir neçə gün dayanmadan üzdükdən sonra istirahət etməyə və səthdə qarşılaşdıqları planktonlarla bəslənməyə başlayarlar. Bu gənc tısbağalar okean döşəməsində bəslənmə bölgəsinə yerləşib yetkin olana qədər eyni sahədə onlarla il qalarlar. Yetkinliyə çatıb çoxalma dövrünə gəldiklərində isə, təəccüblü şəkildə doğulduqları yerə doğru köç səyahətinə başlayarlar.
Dəniz tısbağaları doğumdan etibarən tək qalar, həm də həyatları boyunca da növlərinin digər fərdləriylə çox az ünsiyyət qurarlar. O halda bu canlılara nə vaxt, hara köç edəcəklərini, necə bəslənəcəklərini, çoxalma və bəslənmə sahələrinin yerini öyrədən bir başqa tısbağa deyil. O halda yeni yumurtadan çıxan bir tısbağa bütün bu məlumatlara necə sahib olar?
Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, bütün canlılara hələ daha dünyaya gəlmədən əvvəl ehtiyacları olacaq qabiliyyətləri verən, onlara həyatları boyunca etmələri lazım olan hərəkətləri öyrədən Uca Allahdır.
Bir tısbağa həyatının böyük bir hissəsini yalnız keçirər. Ancaq bu onun üçün bir əskiklik deyil, çünki bu şəkildə yaşaya biləcək xüsusiyyətlərlə yaradılmışdır: Ekoloji əlamətləri fərq edə biləcəyi çox üstün qabiliyyətlərlə təchiz edilmişdir. Güclü bir qoxu hissinə və görüş gücünə malikdir. Xarici qulaqlarının olmamasına baxmayaraq, insanların eşitmə sərhədinin kənarındakı çox aşağı tezlikli səsləri belə eşidə bilər.
Sahib olduqları bütün bu kompleks sistemlər, onları hər şeyi bilən Allahın yaratdığının bir dəlilidir. Allah onları yalnız yaşaya biləcək dərəcədə mükəmməl xüsusiyyətlərlə təchiz edərək yaratmışdır. Bu mövzuda düşünən insanlar Allahın gücünün sonsuzluğuna bir daha şahid olar və Rəbbimizə qarşı məsul olduqlarının şüuruyla hərəkət edərlər. Allah Quranda bunun əksinə hərəkət edənlərin sığınma yerlərinin atəş olduğunu bildirir:
Dəniz tısbağalarının yollarını necə tapdıqları tam olaraq bilinmir...
Köç edən tısbağalar həm onlarla il okean içində dönüb gəzdikdən sonra doğum yerlərini, həm də bəslənmə sahələrindən sonra yuvalarını tapa bilirlər. Bununla əlaqədar çox sayda tədqiqat aparılmış, lakin bir nəticə əldə edilməmişdir. Bilinən yalnız bu canlıların üstün bir ağıl göstərərək hər dəfə yollarını tapa bildikləridir.
Bu mövzuda bir çox fikir ortaya atılmış, lakin heç biri kafi olmamışdır. Bəzi tısbağa növlərinin sahil zolağını izləyərək, okeanı keçən növlərin cərəyanlarla sürüklənən qoxuları izləyərək, bəzilərinin isə dünyanın fərqli yerlərinin maqnit sahə dəyişiliklərinə reaksiya verərək doğru bölgələrə çatdıqları düşünülür.
Bu ehtimalları nəzərdə tutaraq və eyni əməliyyatı tısbağalarda var olduğu düşünülən xüsusiyyətlərə sahib insanların etdiyini fərz edərək tısbağaların bacardıqları işin çətinliyini bir daha düşünək: ömrünüzdə ilk dəfə bir yerə gedirsiniz. Bura sizin yaşamağınız və həyatınızı davam etdirə bilməyiniz üçün uyğun şərtlərə sahibdir. Lakin necə oldusa, buranı heç yanılmadan tapdınız. Sonra kilometrlərlə uzağa, yenə sizin üçün uyğun olan başqa bir yerə doğru yola çıxdınız və bura da həyatınızda ilk dəfə gəlirsiniz. Yola çıxmazdan əvvəl də gəldiyiniz bu yerə təkrar gəlməyiniz lazım olduğunu əvvəldən təxmin edib, buranın hər cür xüsusiyyətini ağlınızda tutursunuz. Qoxusunu, ətrafındakı təbiət şəkillərini, bölgənin maqnit sahəsini, hər xüsusiyyətini sanki ağlınıza yazırsınız. Kilometrlərlə uzaqdan təkrar bura gələrkən də bu qeydli məlumatlara müraciət edirsiniz. Əlbəttə ki, bunları edərkən də elə bir bədən sisteminə sahibsiniz ki, həm kompas kimi olduğunuz yerin maqnit sahəsini təyin edə bilir, həm də ömrünüz boyunca sizə lazım olan mühitlərin hansı xüsusiyyətlərə sahib olduğunu özünüz təsbit edib ölçürsünüz.
Əlbəttə ki, bir insanın bütün bunları -texnoloji alətlərdən istifadə etmədən bacarması mümkün deyil. Bu səbəbdən, bütün bunları dəniz tısbağalarının öz ağıl və bacarıqlarıyla etdiyinə inanmaq da eyni şəkildə ağıldankənardır.
Necə ki, otuz ildən çox müddətdir araşdırılmasına baxmayaraq, dəniz tısbağalarının köçləri və yollarını tapma mexanizmləri hələ diqqətə çarpan deyil. Həm də hansı sistemlə bunu bacardıqları tapılmış olsa belə, bu sistemi özlərinin inkişaf etdirə bilməyəcəyi açıqdır. Kainatdakı hər şeyi yaradan, kainatın hər küncündə sonsuz ağlını təcəlli etdirən Allahdır. Allah Öz sonsuz elmindən dilədiyi qədərini dilədiyinə verər. Allahı inkar edənlər isə, milyonlarla il araşdırsalar da, bundan başqa bir şərh tapa bilməzlər. Allahdan başqa bir İlah olmadığı Quranda belə bildirilir:
Tərs istiqamətdə, yəni axıntıya qarşı üzmək, bəzən 3 metrlik şəlalələrdən atlamaq, bu əsnada bəzən qayalara dəymə riskiylə qarşı-qarşıya olmaq, bəzən okeanın duzlu sularında, bəzən də çaylarda yaşamaq məcburiyyətində olmaq...
DavamıTərs istiqamətdə, yəni axıntıya qarşı üzmək, bəzən 3 metrlik şəlalələrdən atlamaq, bu əsnada bəzən qayalara dəymə riskiylə qarşı-qarşıya olmaq, bəzən okeanın duzlu sularında, bəzən də çaylarda yaşamaq məcburiyyətində olmaq... Bunlar qızılbalıqların çoxala bilmək üçün reallaşdırdıqları köç səfərindəki təfərrüatlardan yalnız bir neçəsidir.
Qızılbalıqlar köç edən canlılar içində ən heyrət oyandıranlardan biridir. Şimali Amerikanın Qərb sahillərindəki çaylarda yaşayan qızılbalıqların ən əhəmiyyətli xüsusiyyətləri köç səfərləri əsnasında çayları və vadiləri aşa bilmələridir. Dişi qızılbalıqları çoxalma dövründə yumurtalarını dayaz bir axar suya buraxar. Yumurtadan çıxan balalar yumurtanın içində hazır olan bəsləyici kisələrlə bəslənərlər. Bir neçə həftə keçincə də axar suda yemək axtara biləcək hala gələrlər. Təxminən 1 il boyunca bu axar suda yaşayarlar.
Minlərlə qızılbalıq eyni anda hərəkət etməyə başlayaraq çay yatağı boyunca köç edər. Həftələrlə davam edəcək olan bu səfərlərinin sonundakı hədəfləri Sakit okeanıdır.
Qızılbalıqların bir xüsusiyyəti də həm şirin, həm də duzlu suda yaşaya biləcək bir quruluşa sahib olmalarıdır. Okeana çatan kimi qızılbalıqların bədənində quruluşca bir dəyişiklik olar və duzlu suda yaşayacaq hala gələrlər. Sonrakı 1 və ya 4 illik müddət boyunca okeanda nəhəng məsafələr qət edəcəklər. Səfər nəticəsində qızılbalıqlar yetkinləşmiş və həyatlarının ən son və çətin səfərinə hazır hala gəlmişlər. Evlərinə, yəni doğulduqları axar su yatağına geri dönməyə hazırdırlar.
İllər əvvəl dənizə çatmaq üçün keçdikləri çay yatağında, indi tam tərs istiqamətdə, yəni axıntıya qarşı üzməyə başlayarlar. Qarşılarına çıxan heç bir maneə onları qorxutmaz. Belə ki, şəlalələrlə qarşılaşdıqlarında belə böyük bir sürətlə axan tonlarla suyun içindən yuxarı tullanaraq yollarına davam edərlər. 3 metrlik maneələri də tullanaraq aşa bilərlər. Bədənlərində açılan yaralara fikir vermədən yola davam edərlər. Və sonunda, illər əvvəl doğulduqları çay yatağına çatar və orada yumurtalarını buraxarlar. Vəzifələrini tamamlayan qızılbalıqlar qısa bir müddət sonra da ölərlər.
Kömək almadan və istiqamət göstərən bir vasitədən istifadə etmədən minlərlə kilometrlik məsafədən doğulduğu yerə getməli olan bir adamın bunu müəyyən bir zaman içində, yalnız bir dəfə keçdiyi kələ-kötür yollardan səhvsiz bir şəkildə keçərək bacarması olduqca aşağı bir ehtimaldır. Ancaq qızılbalıqlar, insanlar üçün mümkün olmayan bu ehtimalı doğulan kimi bacaracaq qabiliyyətdədirlər. Belə bir qabiliyyətin qızılbalıqların öz səylərilə meydana gələ bilməyəcəyi, ya da təsadüflərin bu balıq növünə insandan daha üstün qabiliyyətlər verə bilməyəcəyi çox açıqdır.
Qızılbalıqların səfərlərindəki mükəmməlliyin tam olaraq başa düşülməsi üçün çay boyunca irəliləyən bir qızılbalığın hədəfə çatana qədər nələrə diqqət yetirməli olduğunu düşünək:
Əvvəlcə qızıbalıq istiqamətini təsbit edərkən bəzi əhəmiyyətli qərarlar almalıdır. Balıq qurunun olduqca daxili hissələrində, bir çayın hər hansı bir qolunda dünyaya gəlmişdir. Çaylar da bəzən müxtəlif qollardan meydana gələrlər. Bu səbəbdən qızılbalıq gəldiyi yerə təkrar çata bilmək üçün çayın hər qola ayrılışında doğru tərəfə yönəlmək məcburiyyətindədir. Necə ki, qızılbalıqlar həyatlarında yalnız bir dəfə keçdikləri yolları çaşmadan tapar; hər dəfə özlərini doğulduqları yerə aparacaq çay qolu istiqamətində gedərlər.
Qızılbalıqların səfərlərini çox daha təəccüblü edən bir incəlik vardır. Balıq səfəri boyunca çox böyük bir səy göstərər və həddindən artıq bir enerji sərf edər, lakin buna baxmayaraq, hər hansı bir qida qəbul etməz. Çünki yorucu köçü əsnasında özünə lazım olacaq enerjini əvvəldən yığmışdır. Həm də bu yığımı səhvsiz bir hesablama ilə etmiş və yanacağını tam olaraq nizamlamışdır.
Qızılbalıqların köçlərini araşdırarkən bütün bunlarla yanaşı dəniz və axar suların duzluluq nisbəti, su istiliyi kimi xüsusiyyətlərinin də nəzərə alınması lazımdır. Bu nöqtədə qarşılaşdığımız həqiqət budur: Qızılbalıqlar həm dəniz, həm də axar su mühitlərinə qüsursuz uyğunlaşma təmin edəcək bir təchizata sahibdirlər.
Bütün çətinliklərə baxmayaraq, qızılbalıqlar bu çətin səfərlərini müvəffəqiyyətlə tamamlayar; doğulduqları yerə dönərək yumurtalarını buraxarlar. Qızılbalıq nəsli də milyonlarla ildir davam edən bu böyük səfərlərinə davam edər.
Milyonlarla ildir yaşayan bütün qızılbalıqlar, qeyri-mümkün kimi görünən bu işi eyni bacarıqla bacarırlar. Necə və niyə?
Tədqiqatlar qızılbalıqların bu səfəri yerinə yetirmələri üçün xüsusi bir duyğu sistemiylə yaradıldıqlarını göstərir. Qızılbalıqlar okeanlarda istiqamətlərini tapa bilmələri üçün, dünyanın maqnit sahəsini qəbul edən təbii kompaslarla yaradılmışlar. Bunun sayəsində Sakit okeanın nəhəng suları içində istiqamətlərini səhv etmədən taparlar. Ancaq əsl məsələ, qızılbalıqların öz doğulduqları axar su yatağını necə tapdıqları sualıdır, çünki bu, təbii kompasdan çox daha fərqli bir sistem tələb edir.
Bu mövzuda aparılan tədqiqatlar qızılbalıqların dünyanın ən həssas qoxubilmə orqanlarından biriylə yaradıldıqlarını ortaya qoyur. Dünya üzərindəki hər axar suyun özünə xas kimyəvi tərkibi vardır. Qızılbalıqlar da doğulduqları axar suyu "qoxusunu izləyərək" tapırlar.
Qızılbalıqların inanılmaz səfərlərinə bir nümunə
Axar suların özlərinə xas qoxuları ola biləcəyini təxmin edə bilmərik. Ancaq həqiqətdə dünya üzərindəki hər axar suyun özünə xas bir kimyəvi tərkibi vardır. Bu tərkiblərin arasındakı fərqlər çox vaxt o qədər kiçikdir ki, dərhal heç bir canlı tərəfindən qəbul edilməz.
Qızılbalıqlardan başqa...
Qızılbalıqların istiqamət tapma qabiliyyətlərini gözlər önünə sərən ən maraqlı hadisələrdən biri Şimali Kaliforniyadakı “Prairie Creek” adlı balıq yetişdirmə fermasında yaşandı. Bu fermada edilən bir kəşf, inanılmaz bir köç macərasını ortaya çıxardı.
1964-cü il, 2 dekabrda fermanın balıq yetişdirmə hovuzlarından birində, digər yüzlərlə bala balığın arasında üzən iki yaşına çatmış böyük qızılbalıq tapıldı. Balığın arxa üzgəcində “Prairie Creek” balıq yetişdirmə fermasının xüsusi metal qısqacının izi vardı. Bu vəziyyət bu balığın bundan iki il əvvəl bu fermada yetişdirilən, sonra da okeana buraxılan qızılbalıqlardan biri olduğunu göstərirdi. Amma balıq okeandan geri dönərək fermanın bağlı hovuzuna necə girmiş ola bilərdi?
Fermadakı bir təfərrüat bu sualın cavabını verirdi: hovuzun sularının boşalması üçün istifadə edilən kanala açılan və metal bir qapaqla bağlı olan qutunun qapağı qırıq idi: balıq doğulduğu yerə geri dönə bilmək üçün fermanın su kanallarına girmiş və sonra da bu qutunun qapağını qırıb hovuza çatmış ola bilərdimi?
Hadisənin bundan başqa bir şərhi yox idi. Amma balığın okeandan bu hovuza qədər getməli olduğu yol düşünüldüyündə bu, qeyri-mümkün kimi görünürdü.
Qızılbalığın doğulduğu fermaya dönə bilməsi üçün səfərinə bu nöqtədən, yəni Redwood Creek çayının okeana qovuşduğu yerdən başlaması lazım idi. Balıq daha sonra axıntıya qarşı 5 kilometr üzəcək və ilk yol ayrıcına gələcəkdi. Bu yol ayrıcında doğru qərarı verib şimala yönələcək, ancaq bir müddət sonra daha çətin bir yol ayrıcına gələcəkdi. Çünki bu yol ayrıcında qızılbalıq üçün bir-birinə çox bənzər iki siqnal vardı. Qızılbalığın dünyaya gəldiyi balıq ferması yol ayrıcının tam ortasında yer alırdı. İlk ağıla gələn seçim, qızılbalığın sağ tərəfə getməsi idi, çünki fermanın suları sağ tərəfdən axırdı.
Amma nədənsə, sol tərəfi seçdi və doğulduğu fermaya arxa tərəfdən yaxınlaşmağa başladı.
Bu təəccüblü qərarın səbəbi, bölgədən keçən magistralın altında gizli idi. Magistralın altında, balıq yetişdirmə fermasının artıq sularının atıldığı bir kanal vardı. Normal zamanlarda bu kanaldan çox az su gəlir və çaya çatmadan torpaq tərəfindən udulardı. Amma o il çox yağış yağmışdı...
Yağış səbəbiylə kanalın suları çaya qədər çata bildi. Bu dayaz axıntı qızılbalığa yol göstərmək üçün kafi idi.
Qızılbalıq tanış qoxunu izləyərək çaydan çıxıb, su kanalı boyunca irəliləmiş olmalı idi. Yalnız 5-10 santimetr yüksəkliyində olan suda həm üzməli, həm də sürünməli idi.
Sonra da tunelin içindəki kompleks su borularının içində doğru yolu tapmalı idi. Bunları bacarsa belə, nəticədə yenə də qapağa qısılacaqdı.
Fermadakı bu taxta cığırın altında olan, beton kanalın içində sıxışacaqdı.
Amma qızılbalıq vaz keçmədi. Bu kanaldan hovuza bağlanan 12 santimetr genişliyindəki borunu tapdı, bu boru boyunca irəlilədi və son bir maneə ilə daha qarşılaşdı: Borunun önündəki metal qapaq. Bu maneəni isə sərt baş zərbələriylə keçdi...
Məhz bu inanılmaz səfərin sonunda, qızılbalıq 2 il əvvələ dünyaya gəldiyi kiçik hovuza çatdı.
Balıq yetişdirmə fermasındakı əməkdaşların ağlına bu naviqasiyanı hesabladıqdan sonra bir fikir gəldi. Görəsən, yuvaya dönən başqa qızılbalıqlar da varmı? Bəlkə bir şey taparıq deyə taxta cığırın taxtalarını söküb altındakı kanala baxdılar. Və heyrətləndilər:
Kanalın içində, Balıq yetişdirmə fermasının metal qısqaclarını daşıyan tam 70 qızılbalıq vardı.
Qızılbalıqların bütün bu fövqəladə hekayəsi bizlərə yaradılış haqqında əhəmiyyətli dəlillər təqdim edir.
Diqqət yetirilsə, balığın reallaşdırdığı səfərin hər mərhələsi diqqətlə hesablanmışdır.
Əvvəlcə qızılbalığa doğulduğu çay yatağına illər sonra geri dönməsini əmr edən bir "proqram"ın var olması, təkbaşına böyük bir möcüzədir.
Bundan əlavə, balığın nəhəng okeanda yolunu tapmasını təmin edən təbii kompas sisteminə və dünyanın ən həssas qoxu qəbuluna sahib olması da şübhəsiz, bir təsadüf deyil.
Bütün bunlar, qızılbalığın ona təyin olunan köç yolu üçün xüsusi olaraq yaradılmış bir canlı olduğunu göstərir.
Qızılbalıqların reallaşdırdığı bu səfərin hər mərhələsi diqqətlə hesablanmış bir çox sistem sayəsində reallaşır.
1) Balığa doğulduqdan sonra dənizə getməsini, burada illərlə uzun bir səfər etməsini, sonra da doğulduğu çay yatağına geri dönməsini əmr edən bir "proqram"ın var olması, təkbaşına böyük bir möcüzədir. Bununla yanaşı, balıqda;
2) Bu proqram uyğun olaraq bədəninin şirin sudan duzlu suya uyğunlaşmasını təmin edən genetik məlumat,
3) Nəhəng okeanda heç çaşmadan yolunu tapmasını təmin edən təbii kompas sistemi,
4) Və doğulduğu axar suyun qoxusunu tapmasını təmin edəcək fövqəladə dərəcədə həssas qoxu qəbulu vardır.
Şübhəsiz, qızılbalıqların sahib olduqları bu fövqəladə sistemlərin hər biri təkamülçülərin qarşıya qoyduğu "təsadüf" iddiasını tək başına yıxmağa kifayətdir. Qızılbalığın səfəri, "təsadüf" sözünü etibarsız edən bir plan və yaradılış möcüzəsidir.
Qızılbalıqları bu fövqəladə xüsusiyyətlərlə birlikdə yaradan isə, bütün canlıların Yaradıcısı və bütün aləmlərin Rəbbi olan Uca Allahdır. Bir ayədə belə buyrulur:
Quruda köç edən canlıların ən iri bədənliləri fillərdir. Yetkin bir fil təxminən 2-7 ton ağırlığındadır. Quruda köç edənlərin ən kiçiklərindən biri isə hələ daha 2 aylıq bir bala ikən köçə başlayan Belding yer sincablarıdır və bu canlılar yalnız 125 qram ağırlığındadırlar. Bir-birindən çox fərqli böyüklükdəki bu canlı növlərindən bəzisi yemək və daha uyğun həyat sahələri tapmaq üçün köç edərkən, bəzilərinin köç etmələrinin səbəbi tam olaraq bilinmir.
DavamıQuruda köç edən canlıların ən iri bədənliləri fillərdir. Yetkin bir fil təxminən 2-7 ton ağırlığındadır. Quruda köç edənlərin ən kiçiklərindən biri isə hələ daha 2 aylıq bir bala ikən köçə başlayan Belding yer sincablarıdır və bu canlılar yalnız 125 qram ağırlığındadırlar. Bir-birindən çox fərqli böyüklükdəki bu canlı növlərindən bəzisi yemək və daha uyğun həyat sahələri tapmaq üçün köç edərkən, bəzilərinin köç etmələrinin səbəbi tam olaraq bilinmir.
Fillər
Yetkinlərinin ağırlığı 7 tona qədər çata bilən fillərin gündəlik bəslənmə ehtiyacı da çox yüksəkdir. Bir fil gündə təxminən 75-150 kq yemək və 150-300 litr su istehlak edər. Bu miqdarlar sürülər halında gəzən fil dəstələrinin ehtiyac duyacaqları bəslənmə sahəsinin çoxluğunu ortaya qoyur. Fillər bütün həyatları boyunca və yüzlərlə kilometr davam edən səyahətlərini bu məqsədlə reallaşdırarlar: Yeni bəslənmə sahələri tapa bilmək.
Fillər yarpaqlarla, ağac qabıqlarıyla, meyvələrlə, otlarla və bitkilərlə bəslənərlər. 24 saatlıq bir günün 70-90%-ini ya bəslənərək və ya bir yemək qaynağına doğru hərəkət edərək keçirərlər. Günün geri qalan qismində isə duş qəbul edərlər, su içib istirahət edərlər və yatarlar. Hərəkət etmədən əvvəl ümumiyyətlə, bir bölgədə bir neçə gün qalarlar. Bu müddətin qısa olması əhəmiyyətlidir, çünki əgər hərəkət etməzlərsə olduqları yerdəki bitki aləmini tamamilə yox edə bilərlər.
İndiki zamanda fillər, Şərqi Afrika başda olmaq üzrə digər Afrika bölgələri və Uzaq şərqdə xüsusilə də Şri- Lankada yaşayarlar. Yeni bəslənmə sahələrinə etdikləri köçlər daha çox quraq havalarda reallaşar. Buna görə quru havalarda daha çox sayda fil sürüsünə rast gəlinər. Yağışlı havalar fillərin çoxalması üçün uyğun mühitlərdir. Cütləşmə və doğumlar bu mövsümdə olar. Fillərin hamiləlik müddəti 22 aydır. Bu müddətlə quruda yaşayan məməli heyvanlar arasında ən uzun hamiləlik müddətinə sahibdirlər. Bu səbəblə, hamilə qalmalarıyla, doğum etmələri eyni hava şərtlərinə rast gələr. Beləcə, balalar yeməyin bol olduğu zamanda doğulmuş olarlar. Doğumlarındakı bu mükəmməl planlaşdırma diqqət çəkicidir. Fillərin özlərinə yeni qida sahələri tapmaq üçün yağışlı bölgələrə köç etməsi də təkbaşına bir möcüzədir və bir çox sirlər ehtiva edir. İstiqamətlərini necə təyin etdikləri, köç zamanını necə və nəyə görə təyin etdikləri, bu əsnada necə xəbərləşdikləri aparılan tədqiqatlara baxmayaraq hələ sirrini qoruyan davranışlardandır.
Bu tədqiqatlara əsaslanaraq, fillərin Günəşi, Ayı, ulduzları və dağ ilə çaylar kimi işarələri istifadə etdikləri, günlərin uzunluğu, temperatur, külək, rütubət kimi iqlim dəyişikliklərindən faydalandıqları düşünülür. Nə var ki, bədənlərində bunlardan faydalanmalarını təmin edəcək hər hansı bir orqan, ya da bir sistem hələ tapıla bilməmiş, bu mövzuda yalnız bəzi tezislər qarşıya qoyulmuşdur. Fillərin kəskin iybilmə hissinə və küləyin istiqamətini fərq edə biləcək qədər həssas bir dəriyə sahib olmalarının da köç hərəkətlərində rol oynaya biləcəyi üzərində dayanılır.
Bütün bu fərziyyələr və gəlinən nəticələr bir nöqtədə birləşir. Bu canlıların səma cisimlərinin mövqelərini şərh edərək özlərinə bir istiqamət təyin etmələri, onların bir məlumat təcrübəsinə və şərh etmə qabiliyyətinə sahib olmalarını tələb edir. Professional naviqatorlar illərlə riyaziyyat və fizika əsaslı elmi təhsilə ehtiyac hiss edərkən, bu heyvanlar yaradıldıqları ilk andan etibarən xəritəyə, saniyəölçənə, maqnit kompasa, naviqasiya cədvəllərinə və ya qrafiklərə ehtiyac duymadan hərəkət edir və yollarını da heç çaşmadan tapa bilirlər.
Sadəcə bu xüsusiyyət də, bu canlıların özlərinə lazım olan təchizatlarla üstün bir Yaradıcı tərəfindən yaradıldıqlarını isbat etməyə kifayətdir. Bu Yaradıcı göylərin, yerin və ikisi arasındakıların Rəbbi olan Allahdır. Allahın gücü sərhədsizdir və bənzərsizdir. Bu həqiqəti anlamaq və gərəyi kimi təqdir edərək Allahın istədiyi kimi bir həyat sürmək hər insanın ən əhəmiyyətli məsuliyyətidir:
Şimali Amerika şimal maralları quruda köç edən heyvanlar arasında ən uzun səyahətləri reallaşdıranlardır. Yaşadıqları sahələr ümumiyyətlə, sərt qışların yaşandığı bölgələr olmasına baxmayaraq, bu canlılar çox yaxşı qaçışçıdırlar...
DavamıŞimali Amerika şimal maralları quruda köç edən heyvanlar arasında ən uzun səyahətləri reallaşdıranlardır. Yaşadıqları sahələr ümumiyyətlə, sərt qışların yaşandığı bölgələr olmasına baxmayaraq, bu canlılar çox yaxşı qaçışçıdırlar. Peyk köməyiylə izlənilmiş olan bir maral sürüsündən on yetkin dişinin qışlıq sahələri olan meşələrdən sahil düzənliklərinə qədər 4.350 kilometr səyahət etdikləri təsbit edilmişdir. Hətta bu sürüdən bir şimal maralı, 5.055 kilometr ilə quru məməliləri arasında indiyə qədər yazılan ən uzun səfəri reallaşdırmışdır.
Şimal marallarının köçlərinin məqsədi mövsümlərə görə dəyişər. Yazda qışlıq sahələrdən balalama sahələrinə doğru köç edərlər. Hamilə olan dişilər hələ yer qarlı ikən səyahətə başlayar və balalama sahəsinin yeri də qarlı ikən oraya çatarlar. Bu sahəni onlar üçün cazibədar edən balaları doğulduğunda qida tapa biləcək olmalarıdır. Pambıq bitkisi qönçələri və digər qidaların bol olduğu yerlərdə doğum reallaşar və 7-10 günə qədər bəslənmə məqsədiylə buralarda qalarlar.
Köçə başlarkən bu canlıları hansı ekoloji işarənin hərəkətə keçirdiyi tam olaraq bilinməməklə yanaşı, hamilə olan dişilərin köç müddətlərini mütləq uyğun zamanda, uyğun yerdə olacaq şəkildə nizamladıqları təsbit edilmişdir. Aparılan bir tədqiqatda, bir qrup hamilə dişinin dərin qarlar səbəbiylə səyahətlərini təxirə saldıqları, lakin köçə başladıqlarında gündə 40 kilometrdən çox gedərək, özlərindən bir ay əvvəl yola çıxıb gündə 6 kilometr yol alan digər şimal marallarıyla eyni anda doğum sahələrinə çatdıqları müşahidə edilmişdir. Bu əlbəttə ki, heyranlıq oyandıran bir şüur göstəricisidir. Allah bu canlıların nə şərtdə olursa olsun, lazım olduğu zamanda, olmalı olduqları yerdə olmalarını özlərinə ilham etmişdir. Yoxsa bir heyvanın doğum edəcəyi sahənin özündən nə qədər uzaqlıqda olduğunu, doğum etməsinə neçə gün qaldığını və bunun üçün gündə neçə kilometr getməli olduğunu hesablaması mümkün deyil. Bir şimal maralının belə bir mühakimə qabiliyyəti yoxdur.
Köçə başlayarkən planlaşdırma olaraq ən rahat gedə biləcəkləri mühitin meydana gəlməsini gözləyərlər. Onlar üçün ən uyğun zaman küləyə açıq yoxuşlar, donmuş göllər və dayaz, ya da buz tutmuş qarların olduğu zamanlardır. Qar nə qədər dərindirsə, sərf etdikləri enerji o qədər artar. Dərin qarlarda getmək məcburiyyətində qaldıqlarında tək sıra halında gedər və ən önə ümumiyyətlə, yetkin bir dişi keçər. Beləcə, yoldakı qarı açaraq, arxasından gələnlərin daha az enerji sərf edərək irəliləmələrini təmin edər. Bir neçə yüz metr sonra isə, başqa bir şimal maralı liderliyi alar. Burada da ağıllı bir təşkilat vardır. Bunu şimal marallarının öz iradələriylə, fədakarlıq məqsədiylə etdiklərini, öz aralarında şüurlu bir şəkildə razılaşıb qərarlaşdırdıqlarını söyləyə bilmək mümkün deyil. Bir heyvanın bunları bilməsi və sonra da digər heyvanlarla razılaşaraq belə bir metoddan istifadə etməsi mümkün deyil. Ancaq bu heyvanlar var olduqları ilk andan etibarən bu şəkildə hərəkət edirlər. O halda onlara bu davranışın öyrədilmiş olması lazımdır ki, şübhəsiz, bunu ilk şimal maralından bu yana bütün şimal marallarına öyrədən onların Yaradıcısı Rəbbimiz Allahdır.
Bitkilərin qida dəyərini hesablayan marallar
Şimal marallarının həmişə hərəkət halında canlılar olduqlarını daha əvvəl ifadə etmişdik. Onları bu dərəcə hərəkətli edən səbəb qida axtarışlarıdır. Əsas qida qaynaqları asan həzm edilə bilən şibyələrdir. Lakin şibyələr yavaş böyüyərlər. Maralların qışlıq sahələri ümumiyyətlə, şibyələrin çox bol olduğu və qarın az olduğu qidaya asan çatılan yerlərdir. Qışda bu xüsusiyyətdəki sahələrə gedilər. Yazda isə yeni doğulmuş balaların südlə bəslənə bilmələri üçün şimal maralının zülal və minerallarla bəslənib süd istehsal etməsi lazımdır. Şibyələrdə bu zülal və minerallardan az miqdarda olar. Qidaların xüsusiyyətləri; olduqları paralelə, yüksəkliyə və torpağın xüsusiyyətlərinə görə dəyişər. Yüksək paraleldəki bitkilər həm zülal və minerala görə zəngin, həm də asan həzm edilə bilən xüsusiyyətdədir. Ancaq bu, hər mövsüm üçün etibarlı deyil, yalnız yaz mövsümünün əvvəlində bitkilər bu xüsusiyyətləri daşıyarlar. Bunu bilirmişcəsinə şimal maralları yazın başlamasıyla birlikdə bu sahələrə gedərlər.
Yaz irəlilədikcə bu bitkilərin qida dəyərləri də getdikcə azalar. Temperatur azalıb yerlər qarla örtülməyə başladığında ən uyğun qida yenə şibyələrdir və bu səbəblə qışlıq sahələrə doğru geri köç başlayar. Bu canlıların bir botanik, coğrafiyaçı kimi düşünüb, hansı paraleldə hansı bitki nə vaxt yetişir, bu bitkinin tərkibini nə meydana gətirir, özünün hansı qida qaynağına ehtiyacı var və o bölgəyə çatmaq üçün hansı istiqamətə doğru getməsi lazımdır kimi sualların cavablarını bilmələri qeyri-mümkündür. Lakin bu canlıların hamısı həyatlarını davam etdirə bilmək üçün lazım olan davranışları əskiksiz yerinə yetirirlər. Bu vəziyyət davranışlarının özlərinə davamlı olaraq öyrədildiyini açıq şəkildə göstərir.
Uca Allah yaratdığı varlıqları sonsuz mərhəmətiylə qoruyandır. Bədənlərinin əskiksizcə həyat şərtlərinə uyğun yaradılması xaricində maralların hərəkətlərini də Allah kəsilməzcə anbaan ilham edir. Bu canlılar Allahın ilhamıyla həyatlarını davam etdirərlər və hər biri Allahın sonsuz qüdrətinin bir dəlilidir:
Antiloplar üçün yaşamaq həmişə qida və su axtarışı deməkdir; bu səbəblə köç edərlər. Öküzbaşlı Cənubi Afrika antilopları şərqdəki Ngorongoro Krater dağlarından qərbdəki Viktoriya gölü sahillərinə, Keniyadakı Mara şəhərinə qədər bütün şimal boyunca gedərlər. 30.000 kvadrat kilometrlik bu sahə Serengeti-Mara ekosistemi olaraq bilinər. Bu geniş sahədəki illik köçləri 3.000 kilometr olaraq reallaşar.
DavamıAntiloplar üçün yaşamaq həmişə qida və su axtarışı deməkdir; bu səbəblə köç edərlər. Öküzbaşlı Cənubi Afrika antilopları şərqdəki Ngorongoro Krater dağlarından qərbdəki Viktoriya gölü sahillərinə, Keniyadakı Mara şəhərinə qədər bütün şimal boyunca gedərlər. 30.000 kvadrat kilometrlik bu sahə Serengeti-Mara ekosistemi olaraq bilinər. Bu geniş sahədəki illik köçləri 3.000 kilometr olaraq reallaşar.
Antilopların keçdiyi yollar daha əvvəl keçdiklərinə bənzər yollardır, amma hər il hərəkətləri bir az daha dəyişər. Yağışların yağma uzunluğu və ilin hansı dövründə yağdığı, qidanın əldə edilə bilinməsi və bilavasitə də heyvanların köçünə təsir edər. Əgər yağışlar yağışlı mövsümün əvvəli olan noyabr və dekabr ayında yağsa, antiloplar şimaldakı akasiya meşələrindəki quraq bölgələrindən və ekosistemlerin qərbindən Serengetinin ağacsız otluq düzənliklərinə köçərlər. Öküzbaşlı antilop sürüləri çox böyük bir kütlə meydana gətirərlər və irəliləyərkən otlayarlar. Hər bir heyvan hər zaman hərəkət halındadır, sürü bir həftə, ya da daha uzun müddət müəyyən bir bölgəni örtər. Antiloplar bir sahədə uzun müddət dayana bilməzlər, çünki yaşadıqları bölgədə bu qədər çox sayda heyvanı bəsləmək üçün kifayət qədər ot yoxdur.
Mara çayını keçmək
Bəzi illərdə bir milyondan çox öküzbaşlı antilop Keniyadakı Masai Mara bölgəsinin digər tərəfinə keçərlər. Mara və Lamai Wedge olaraq bilinən Serengetinin şimal qərbindəki bu sahədə quraq mövsüm olmasına baxmayaraq, geniş otlaqlar vardır. Amma bu zəngin otlaqlara çatmaq üçün antiloplar Mara çayını keçməlidir.
İyul ya da avqustun əvvəlində minlərlə antilop çayı keçmək üçün şimali Serengetinin yamaclarından keçərlər. Bəzən son dərəcə təhlükəli yerlərdən keçər, uçurumlara doğru hərəkət edər, bəzən də başa çıxılması qeyri-mümkün kimi görünən palçıq yataqlarını keçmək üçün səy göstərərlər. Bu əsnada boğulanlar olar. Yaşlı, daha təcrübəli heyvanlar daha əvvəl keçdikləri yerlərə gələrlər və gənclər onları izləyərlər.
Antilopların keçməsini hansı amil təşviq edirsə etsin, bəzən yalnız heyvanların su içmək istəməsinin nəticəsi olaraq meydana gələr, bir dəfə başladısa, heç kim onları dayandıra bilməz. Əgər motorlu vasitələr, ya da ovçular onlara maneə törətmək istəsə, başqa bir yerdən keçərlər, bəzən çaya çatmaq üçün meşədən də keçərlər.
Sentyabrın sonunda və oktyabrda Mara bölgəsində antilop sürüləri Serengetiyə doğru geri dönməyə başlayar. Yağışlar da başlamışdır və heyvanlar yağışları izləyərək cənuba doğru irəliləyər. Yağışlar dayansa, antilop sürüləri də meşənin kənarında gözləyər; yağış davam etsə, antiloplar köç etməyə davam edərlər, dekabrda qısa otların olduğu yaşıl düzənliklərə çatarlar.
Serengetinin torpağı vulkanikdir və buna görə qida baxımından zəngindir, amma səthin bir az altında kalsium karbonatla sərtləşmiş torpaq vardır. Bu sərt qayalıq qat, ağacların kök salmasına icazə verməz, ancaq illik otlar yetişər. Bu otların kiçik qısa kökləri düzənlikdəki soyuq gecələr əsnasında sıxlaşan hər damlanı əmərlər. Bunun sayəsində ən quraq gündə belə otlar həyatlarını davam etdirə bilər, yağış düşdükdən saatlar sonra filiz verməyə başlaya bilərlər.
Öküzbaşlı antilopların sevdiyi bu Serengeti otları kiçik yarpaqları olan qısa gövdələrə sahibdirlər. Əslində bu xüsusiyyətləri minlərlə ac antilopa qarşı alınan bir tədbirdir. Otların həmişə yeyilməsi qısa qalmalarını təmin edər, beləcə nizamlı olaraq böyümələri də mühafizə edilmiş olar. Həm də otlanıldığında bitkidəki böyümə hormonları köklərdən tumurcuqlara keçər, beləcə yenidən böyüməyə kömək edər. Heyvanların tüpürcəkləri də böyümə xəbərçisi olaraq vəzifə yerinə yetirər. Antiloplar zərər verəcək qədər uzun zaman eyni yerdə qalmazlar və bir yerdən bir yerə gedərkən buraxdıqları gübrələri ilə torpağı da zənginləşdirərlər.
Allah hər şeyi əskiksizcə yaradan, Rəzzaq olandır (hər canlıya ruzisini verəndir). Antilopların vərdişləri və yaşadıqları bölgədəki torpağın xüsusi quruluşu, burada yetişən otların xüsusiyyətləri və daha bir çox təfərrüatdakı uyğunlaşma köç hadisəsindəki hər mərhələnin yaradılmış olduğunun dəlillərindəndir.
Yer sincablarının əksəriyyəti, qruplar halında ot və toxum yedikləri açıq otluqlarda yaşayarlar. Gecələri yer altındakı yuvalarında yatarlar. Bu kiçik canlıların köçləri bədən ölçüləri ilə müqayisə edildiyində son dərəcə uzun məsafələri əhatə edir.
DavamıYer sincablarının əksəriyyəti, qruplar halında ot və toxum yedikləri açıq otluqlarda yaşayarlar. Gecələri yer altındakı yuvalarında yatarlar. Bu kiçik canlıların köçləri bədən ölçüləri ilə müqayisə edildiyində son dərəcə uzun məsafələri əhatə edir. Belding yer sincabları (spermophilus beldingi) yalnız 2 aylıq olduqlarında və yetkinlərin yarı böyüklüyünə çatdıqlarında doğulmuş olduqları sahəni tərk edərlər və heç bir zaman geri dönməzlər. Bu mərhələdə yalnız 125 qr. ağırlığındadırlar və yenidən yerləşmədən əvvəl tam 1 km səyahət edərlər. Bu 75 kilo ağırlığındakı bir insanın 600 km getməsinə bərabərdir. Başqa şəkildə ifadə etsək, sincablar öz ölçülərinə görə düşünsək, cənubi Serengetidən Keniyaya gedən və oradan da geriyə dönərək 3.000 km-lik illik köç dövrünə sahib Cənubi Afrika antilopundan daha çox yol qət edərlər.
Şimalın kiçik səyahətçiləri: Lemminqlər
Şimal qütbündə və Alp dağlarının tundralarında yaşayan Lemminqlər ot yeyən gəmiricidirlər. Sıx qruplar halında yaşayan Lemminqlər nizamlı illik köçlərini toplu olaraq edərlər.
Lemminqlər mövsümi köçərilərdir; hər il qış sahələrindən yaz sahələrinə köçərlər və təkrar geri dönərlər. Qışda quraq yerlərdə, ya da qalın bir qar təbəqəsinin olduğu qayalıq yerlərdə yaşayarlar. Əriyən qar yer altındakı yuvalarını doldurmağa başladığında çay, ya da bataqlıq yanındakı nəmli yazlıq otlaqlara köçərlər. Çoxalma mövsümünün sonunda təkrar qışlıq sahələrinə dönərlər, bu köç iyulda başlayar və bir neçə ay davam edər. Əvvəlcə yetkin erkəklər bölgədən ayrılarlar, yetkin dişilər onları izləyər və son olaraq da gənclər hərəkətə keçərlər. Lemminqlərin sayı az olduğunda köç də qısa olar. Amma hər üç-dörd ildə bir sayları artar, bu dövrdəki köçlərində çox uzaq məsafələrə gedə bilərlər.
Lemminqlərin bədən quruluşu yaşadıqları bölgənin şəraitinə və həyat şərtlərinə son dərəcə uyğundur. Qütb qışı boyunca donmadan və ölmədən həyatlarını aktiv bir şəkildə davam etdirərlər. Çünki lemminqlərin qış mövsümündə ortaya çıxan uzun kürkləri istilik itkisini azaldacaq, onları soyuqdan qoruyacaq şəkildə yaradılmışdır. Həm də ön pəncələri qış mövsümündə daha uzanar. Pəncələri ilə qarın altında tunellər qazaraq yuva qurarlar. Bu yuvalarında soyuqdan və ovçu heyvanlardan qorunmuş olarlar.
Bütün aləmlərin Rəbbi olan Allah, lemminqləri yaşadıqları mühitin şərtlərinə uyğun xüsusiyyətlərlə birlikdə yaratmışdır.
Məsələn, bir lemminq növünün (collared lemming) yaz mövsümündə qəhvəyi olan tükləri qışda ağ rəngə çevrilər. Qış mövsümündə sahib olduqları bu ağ görünüşləri sayəsində yemək olaraq onlardan asılı olan ovçu heyvanların diqqətini özlərindən uzaqlaşdırmış olarlar.
Saytın əvvəlki hissələrində başda quşlar olmaq üzrə köçəri heyvanların davranışlarını və mexanizmlərini araşdırdıq və bunların nə qədər kompleks olduqlarını gördük. Əlbəttə ki, ortada bu cür kompleks davranışlar və mexanizmlər olması, bunların yaradıldığını göstərir, bu da canlıları Allahın yaratmış olduğu həqiqətinə dəlildir.
DavamıSaytın əvvəlki hissələrində başda quşlar olmaq üzrə köçəri heyvanların davranışlarını və mexanizmlərini araşdırdıq və bunların nə qədər kompleks olduqlarını gördük. Əlbəttə ki, ortada bu cür kompleks davranışlar və mexanizmlər olması, bunların yaradıldığını göstərir, bu da canlıları Allahın yaratmış olduğu həqiqətinə dəlildir.
Yaxşı, bu həqiqəti rədd edən, canlıların yaradılışla deyil, təbii təsir və təsadüflərlə ortaya çıxdıqlarını müdafiə edən darvinist təkamül nəzəriyyəsi köç hadisəsini necə şərh edər? Təkamülçülər köçlə necə üzləşər, bu mövzuda nə iddia edərlər?
Bu hissədə qısaca bu sualın cavabına baxacaq və təkamül nəzəriyyəsinin köç davranışları və mexanizmləri qarşısında tamamilə çıxılmaz vəziyyətdə olduğunu görəcəyik.
Heyvanlarda köç mövzusu bir tərəfdən bizlərə Allahın yaratmasındakı üstün elmi göstərərkən, bir tərəfdən də təkamül nəzəriyyəsinin iddialarının etibarsızlığını ortaya qoyur. Bilindiyi kimi, təkamül nəzəriyyəsi canlıların və onların davranışlarının mənşəyini, sözdə təkamül mexanizmlərinə -təsadüfi təsirlərlə işləyən mutasiya və şüursuzca işləyən təbii seleksiyaya bağlayar. Təkamül nəzəriyyəsinə görə bu şüursuz mexanizmlər canlıların mənşəyi, müxtəlifliyi və davranışları ilə əlaqədar hər cür sualın cavabını verə bilir. Ancaq elmi inkişaflar təkamülçülərin bu iddialarının tam tərsi şəklində nəticələnmişdir.
Təkamül nəzəriyyəsi bu gün paleontologiya, biokimya, anatomiya, genetika kimi elm sahələrinin kəşfləri sayəsində etibarsızlığı ortaya qoyulmuş iddialardan meydana gəlir. Təkamül nəzəriyyəsinin iddialarının müasir elm qarşısındakı məğlubiyyəti bir çox kitabımızda yer alır. (Təfərrüatlı məlumat üçün baxın. Həyatın həqiqi mənşəyi, Təkamül yalanı, 20 sualla təkamül nəzəriyyəsinin çöküşü...) Bu səbəblə, bu hissədə təkamülçülərin heyvanlardakı bəzi davranışları açıqlanarkən, nəzəriyyələrinə bağlılıq adına, necə məcburi izahlara müraciət etdiklərinə toxunmaqla kifayətlənəcəyik.
Əvvəlcə ifadə etmək lazımdır ki, təkamülçü qaynaqlarda heyvanların köçü və istiqamət tapma qabiliyyətləri mövzusunda təminedici, tutarlı heç bir şərhə rast gəlmək mümkün deyil. Bu təəccüblüdür, çünki təkamülçülər paleontologiya, molekulyar biologiya kimi sahələrdə dəlil tapa bilmədikləri zaman saxta dəlillər meydana gətirməkdə heç bir qorxu hiss etməzlər. Halbuki, heyvan köçləri bu cür saxtakarlıqlara imkan verən bir sahə deyil. Bu səbəblə, təkamülçülərin köç edən heyvanların davranışlarını açıqlama səyləri heç bir dəlillə dəstəklənilməyən, yalnız bəzi ön fikirli fərziyyələr üzərinə qurulan demaqoqluqlardan başqa bir şey deyil. Məsələn, köç edən canlıların gedəcəkləri yerə çaşmadan, itmədən necə çatdıqları, minlərlə kilometrlik məsafələrə gedə biləcək enerjini necə əldə etdikləri, hava şərtlərinə uyğun strateji tənzimləməni necə bacardıqları, daha sonra da geridə buraxdıqları evlərinə dönə biləcək güclü yaddaşa necə sahib olduqları təkamülçülər üçün tam bir müəmmadır. Təkamülçülər də bu mövzuda yaşadıqları çətinliyin və edilən ziddiyyətli izahatların fərqindədirlər. Məhz bunun bir etirafı:
Köçün necə olduğu haqqında çoxlu ziddiyyət təşkil edən nəzəriyyə var. Ehtimalla rəqabət, iqlim və qida uyğunluğunun bir qarışığıdır. Və ehtimalla qismən də sadəcə təsadüfdür.
Danimarkalı bir quş alim olan Finn Salamonsen isə köç edən quşların uçuşu haqqında bunları dilə gətirir:
Quşların uçuş əsnasında yollarını tapma qabiliyyətləri bir sirr və bilməcədir. Bu qədər çox nəzəriyyəyə və fərziyyəyə yol açan az problem vardır.
Təkamül nəzəriyyəsinin iddiaları, təsadüfü təsirlər və bunların nəticələrinə əsaslanır. Təsadüf deyildiyində şüursuz, nizamsız, plansız, təsadüfi yaranan hadisələr ağıla gəlir. Ancaq təkamülçülərin izahatlarında təsadüf anlayışı şüurlu bir güc, bir sistem, bir ağıl, bir məlumat qaynağı kimi istifadə edilər. Təkamülçü qaynaqlarda təsadüflərdən uzaqgörənlik sahibi, tədbir alan, qüsursuz dizaynlar meydana gətirən, müəyyən bir məqsəd istiqamətində qərarlar verən, seçim edə bilən bir güc olaraq bəhs edilər. Canlıların içində olduqları şərtlər dəyişdikcə, təsadüflərin də bu dəyişikliklər paralelində bir çox yeniliklərə vasitəçi olduqları, lazımi tənzimləmələri etdikləri təsvir edilir. Əlbəttə ki, bu iddialar bəzi sualları da özü ilə gətirəcək:
Necə olur ki, təsadüfi təsirlər canlıya bir xüsusiyyət qazandıra bilir, haqqında heç məlumat sahibi olmadıqları bir sistemi meydana gətirə bilir? Bunun o canlı üçün faydalı olacağına necə qərar verir və bunu sonrakı nəsillərin faydasına təqdim etmək üçün canlının genetik koduna necə yerləşdirə bilirlər? Təsadüflərin ehtiyac təsbiti edib buna uyğun sistemləri canlılar üçün var etmələri şübhəsiz ki, mümkün deyil. Bunu canlının özünün etməsi də mümkün deyil. Milyonlarla şüursuz hüceyrənin bir yerə gəlməsiylə yaranan bir canlının təcrübə aparması, hansı xüsusiyyətin özü üçün ən yaxşı olacağına qərar verməsi və işə yaramayanı ayırd etməsi ehtimaldan kənardır.
Köç hadisəsində bir çox heyvan kilometrlərlə məsafəni, heç bir yol göstəricisi, heç bir vasitə olmadan qət edər. Bunun əhəmiyyəti hava şərtləri və iqlim dəyişiklikləri diqqətə alındığında və qət edilən məsafələr heyvanların bədən ölçüləri ilə müqayisə edildiyində daha da təəccüblü ölçülərə çatar. Köçdəki diqqət çəkici nöqtə yalnız məsafələrin uzunluğu deyil. Bir çox köçəri quş bir bölgədə illərlə yaşadıqdan sonra əvvəlki qışlıq bölgəsinə geri dönə bilər. Həm də əksəriyyəti səfərlərini tək başına və gecə etmələrinə baxmayaraq... Bütün bunlarla yanaşı köç səfəri istər 1.000, istər 10.000 km davam etsin, böyük bir fizioloji hazırlıq tələb edir. Yüksək enerji ehtiyacı, pis hava şərtlərində yorulma, ya da sovrulma riski, yemək tapma problemləri və düşmənlərdən qorunma isə köç əsnasında qarşılaşıla biləcək mənfi şərtlərdən yalnız bir neçəsidir. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, quşlar bu uzun məsafələri necə qət edirlər? Həm də bir çox canlı onları köçə məcbur edəcək pis hava şərtləri, ya da qida qaynaqlarında bir azalma kimi səbəblər olmamasına baxmayaraq, necə qərar alır və nə vaxt köç etmələri lazım olduğunu haradan bilirlər? Üstəlik, köç əsnasında istiqamətlərini tapmaq üçün onlara kim rəhbərlik edir? Bir başqa ifadəylə, kor təsadüflər quşlara istiqamət tapmağı, uzun məsafələri qət edərkən enerjiyə qənaət etməyi, zamanı anlamağı necə öyrətmişlər? Darvinistlər bu kimi sualları da aşağıdakına bənzər üstü bağlı təkamül izahları ilə yola verərlər:
... köç vərdişləri bir çox quş arasında müstəqil olaraq təkamülləşmişdir. Müxtəlif növlər fərqli istiqamətdə, fərqli yerlərə, fərqli zamanlarda və fərqli səbəblərə görə səyahət edir. Səbəblər nə olursa olsun, əgər qazanılacaq olan faydalar təhlükəni aşmış olsaydı, köçlər təkamülləşməzdi.
Yuxarıdakı ifadələrdə də görüldüyü kimi, təkamüldən başqa bir ehtimalı diqqətə almayan kəslər təkamülçü qəliblər içində ön mühakimələrə əsaslanan məhdud, nə deyilmək istənildiyi açıq şəkildə ifadə edilməyən fikirlər söyləyirlər. Bəhsi keçən şəxslər canlıların heyranlıq oyandıran istiqamətlərini açıq şəkildə gözardı edərək, təkamül nəzəriyyəsini cahil bir yanaşma ilə müdafiə edirlər. Belə düşünək: bala quş ucsuz-bucaqsız dənizləri, səhraları keçmək üçün özünü niyə riskə atır, ya da niyə təhlükəli bir səfərə çıxma ehtiyacı hiss edir? Daha əvvəl getmədiyi bir yerdə özünə uyğun şərtlərin olduğunu haradan bilir? Naviqasiyasındakı 1 dərəcəlik səhvin canlını çox fərqli bölgələrə, hətta okeanın, ya da səhranın ortasına gətirə biləcəyi düşünülsə, bu canlıların səhvsiz istiqamət təsbit etməyi necə bacara bildikləri sualı da cavablandırılmalıdır.
Köç edən heyvanlar səyahətlərinin planlaşdırılması mövzusunda da son dərəcə dəqiq davranarlar. Yaxşı, bir-birləriylə sözləşmişcəsinə bir sürünü eyni anda hərəkətə keçirən nədir? Hər il eyni dövrü kim hesablayır? Heyvanların davranışlarında illik bir uyğunlaşma meydana gətirdiyi irəli sürülən və bioloji saat olaraq açıqlanan bu mexanizmi qüsursuz bir həssaslıqla kim işlədir? Eynilə qurulmuş bir saat kimi vaxt gəlincə onlara xəbər verən və bu cür proqramlı bir hərəkəti başladan kimdir?
Təkamülçü quş alimləri köç yollarının da dəyişən iqlim şərtləri ilə birgə şəkilləndiyini və bunların hər yeni nəsillə birlikdə dəyişikliyə məruz qaldığını irəli sürərlər. Ancaq bu şərhlərin heç biri quşların dünyanın bir ucundakı qitənin iqlim şərtlərinin uyğun, yemək qaynaqlarının bol olduğunu necə təsbit etdiklərini, bu yollara sanki bir xəritədən istifadə edirmişcəsinə necə hakim olduqlarını açıqlaya bilmir: Hər şeydən əvəl bu köç yollarının naviqasiyasının sonrakı nəsillərə necə köçürüldüyü təkamülçülər üçün cavablandırılmayan sualların başında gəlir.
Şübhəsiz, təsadüflərin zaman təyin etmə və istiqamət tapma kimi şüur tələb edən anlayışları bilib, bunları canlılarda mexanizm olaraq var etməsi mümkün ola bilməz. Bütün bu sualların cavabı bizə sonsuz ağıl sahibi bir Yaradıcının varlığını göstərir. Quranda "... Onun kəkilindən tutub-nəzarət etmədiyi heç bir canlı yoxdur" (Hud surəsi, 56) ayəsiylə bildirildiyi kimi, bütün canlılar Allahın nəzarətindədir.
Təbii seleksiya və mutasiya ilə canlılardakı qüsursuz xüsusiyyətlərə və canlılardakı davranışların mənşəyinə dair bir şərh gətirilə bilməz
Yeni doğan balalar təcrübəli quşların rəhbərliyi olmadan, əvvəlki nəsillərin istifadə etdiyi köç yollarını eynilə izləyərlər. Ən kiçik köçəri olan kolibri quşu qarğıdalı dənəsi boyda beyniylə, 2-5 qram bədən ağırlığıyla- çox uzaq məsafələri qüsursuz bir naviqasiya ilə qət edər. Təkamülçülərə görə bir canlının, özü üçün üstün bir bölgəyə köç etməsi və olduğu mühitlə uyğunlaşma içində olması təbii seleksiyanın nəticəsidir. Təbiətdə canlılar arasında bir yarış, mübarizə olduğunu müdafiə edən və hələ təbii seleksiyanın canlıları təkamülləşdirdiyini iddia edən təkamülçü elm adamları çox böyük bir elmi axmaqlığa imza atırlar. Çünki indiki vaxtda təbii seleksiyanın təkamülləşdirici bir təsirinin olmadığı, bu səbəbdən canlıların mənşəyini açıqlamaqdan son dərəcə uzaq qaldığı, artıq bilinən və qəbul edilən bir həqiqətdir.
Təbii seleksiya bilindiyi kimi, təbiətdə olduğu şərtlərə ən çox uyğunlaşan, sahib olduğu fiziki xüsusiyyətlərə görə olduğu mühitdə ən çox üstünlüyü olan canlıların yaşama və çoxalma nisbətlərinin digərlərinə görə daha yüksək olmasıdır. Ancaq bu üstünlük heç bir zaman bir canlının təkamülləşməsi ilə nəticələnməz. Məsələn, bir qisim təkamülçülərin iddia etdiyi kimi quşlardakı köç etmə meyli onların daha böyük qanadlara sahib olmasına bir səbəb deyil, təbii seleksiya onları heç bir zaman bir başqa canlı növünə çevirə bilməz və ya daha əvvəl sahib olmadıqları yeni bir orqan, ya da bir xüsusiyyət qazandıra bilməz. Təbii seleksiya, yalnız qanadları böyük olan quşların daha uzaq məsafələrə uçmalarının, bu səbəbdən daha yaxşı həyat şərtləri olan yerlərə çatmalarının bir səbəbi ola bilər.
Təbii seleksiya Darvindən əvvəl də tərifi verilən təbii mexanizmdir. Məsələn, dondurucu soyuqların təhdidi altında yaşayan bir quş sürüsündə uzun məsafə uçmağa əlverişli bədən quruluşunda olanlar yaşayacaq, digərləri isə zaman içində ələnilərək azalacaq və ya yox olacaqlar. Ancaq Darvin təbii seleksiyaya bu mənasından başqa bir məna daha yükləmişdir və bu mexanizmin zaman içində yeni növlər meydana gətirəcəyini qarşıya qoyaraq, köçün növlərin müxtəlifliyinə görə dəyişdiyini müdafiə etmişdir. Nə var ki, bu gün təkamülçülər də təbii seleksiyanın canlıları təkamülləşdirici bir gücü ola bilməyəcəyini qəbul edirlər.
Çünki təbii seleksiya canlıların genetik hovuzuna yeni bir məlumat əlavə etməz, yəni onlara yeni bir xüsusiyyət qazandırmaz. Bir çox təkamülçü təbii seleksiyanın guya canlılara qazandırdığı xüsusiyyətləri bir sonrakı nəsilə köçürdüyünü də qarşıya qoyur. Fransız bioloq Lamark, “Zoological Philosophy” (Zooloji fəlsəfə) adlı kitabında canlı növlərinin bir-birlərindən təkamülləşdikləri fərziyyəsini Darvindən əvvəl ortaya atan adamdır. Lamark canlıların həyatları əsnasında qazandıqları dəyişikləri sonrakı nəsillərə köçürdüklərini qarşıya qoymuşdu. Məşhur zürafələr nümunəsində bu canlıların əvvəldən çox daha qısa boyunlu olduqlarını, ancaq yüksək ağaclara çatmaq üçün çalışarkən nəsildən-nəsilə boyunlarının uzandığını iddia etmişdi.
Lamarkın "qazanılmış xüsusiyyətlərin köçürülməsi" olaraq bilinən bu təkamül modeli, irsiyyət qanunlarının kəşf edilməsi ilə bərabər etibarlılığını itirdi. XX əsrin ortalarında DNT-nin kəşfiylə yanaşı, canlıların hüceyrələrinin nüvəsində kodlaşdırılmış çox xüsusi bir genetik məlumata sahib olduqları və bu genetik məlumatın, "qazanılmış xüsusiyyətlər" tərəfindən dəyişdirilə bilməyəcəyi ortaya çıxdı. Yəni bir canlı ağaclara uzana bilmək üçün həyatı boyunca çalışıb boyunu bir neçə santimetr uzatsa belə, doğurduğu balalar yenə o növə aid standart boyun ölçüləri ilə doğulacaqdılar. Qısacası, Lamarkın təkamül nəzəriyyəsi, elmi kəşflər tərəfindən yalanlandı və yanlış bir fərziyyə olaraq tarixin dərinliklərinə basdırıldı.
Bir qisim təkamülçülər isə bu iddianın etibarsızlığını kamuflyaj edə bilmək üçün mutasiya anlayışını qarşıya qoymuşlar. Ancaq indiyə qədər genetik məlumatı inkişaf etdirən heç bir faydalı mutasiya müşahidə edilməmişdir. Qaldı ki, canlıların "sadələşdirilə bilməz kompleks" quruluşları, darvinizmin əsası olan "kiçik dəyişikliklərin addım-addım yığılması" anlayışını çürüdür. Darvinizmin qatı müdafiəçilərindən olan Richard Dawkins mutasiyaların mənfi təsirlərini özü də bu cür qəbul edir:
"Diqqət edin, mutasiya təsiri sistemli olaraq inkişaf istiqamətində irəliləməz. Eynilə X- şüalarında olduğu kimi. Vəziyyət tamamilə tərsidir: Mutasiyaların böyük əksəriyyəti -hər nə səbəb olursa olsun, xüsusiyyətləri baxımından pisdir. .."
DNT-dəki təsadüfi dəyişiklər heyvanlardakı köç hadisəsini də açıqlamaqdan çox uzaqdır. Məsələn, bir quşun 6 həftə boyunca cənub-şərqə sonra 4 həftə boyunca şimal-şərqə uçması, mərhələ-mərhələ DNT-dəki amin turşusu zəncirinə necə proqramlaşdırılmışdır? Ya da hansı gen bir balığa nə vaxt köç etməli olduğunu, okean boyunca hara gedəcəyini necə söyləyir? Şüursuz molekulların heyvanları belə məqsədəuyğun istiqamətləndirməsi, nə vaxt nə etmələri lazım olduğunu bildirməsi ağıl və məntiq sahibi kəslərin qəbul edə biləcəyi bir şərh deyil. Ancaq təkamülçü bioloqlar heyvanların faydasına olan davranış şəkillərinin ələnilərək irsiyyətlə sonrakı nəsillərə köçürülə bildiyini iddia edərlər. Gordon R. Taylor özü də təkamülçü olmasına baxmayaraq, darvinizmin açıqlaya bilmədiyi mövzulara toxunduğu kitabında elm adamlarının bu iddiasını belə tənqid edir:
Açıq olan həqiqət budur ki, genetik mexanizm müəyyən bəzi davranış formalarını nəsildən-nəsilə köçürə bildiyinə dair ən kiçik bir əlamət belə göstərmir. Genetik mexanizm yalnız zülal istehsal edər. Müəyyən hormonlardan daha çox istehsal edərək, davranışa təsir edə bilər, məsələn, bir heyvanı daha aqressiv və ya daha passiv edə bilər və ya bir canlını anasından daha asılı vəziyyətə gətirə bilər. Ancaq yuva qurarkən lazım olan bir sürü hərəkət kimi müəyyən bir davranış proqramını nəsildən-nəsilə köçürə bildiyinə dair heç bir dəlil yoxdur. Əgər davranış həqiqətən irsidirsə, o halda nəsildən-nəsilə köçürülən davranışın vahidi nədir? Çünki vahidlər olduğu fərz edilir. Heç kim bu suala bir cavab verə bilməmişdir.
Darvinistlər "Müəyyən bir canlı növünün davranış ünsürlərinin səbəbi təkamülün nəticəsidir deyərək, təkamül ssenarisini daha da çıxılmaz vəziyyətə sürüyərlər. Darvinistlərə görə heyvanlardakı şüurlu görünən bütün davranışlar təsadüflərin istiqamətləndirdiyi instinktlərlə açıqlanmalı idi. Hər nə qədər bu mövzudakı şərhlər "instinkt" kimi fərqli bir anlayışla edilsə də, təməlində təsadüflərin şüursuz, təsadüfi müdaxilələrini ifadə edir. Çünki instinktin şüurlu, məqsədəuyğun qərar alması, heyvanlar üzərində belə mühüm tədbirlər alaraq həyatlarını davam etdirə biləcəkləri davranışlarda olmalarını təmin etməsi, təkamülçülər baxımından ciddi bir ziddiyyət meydana gətirər. Necə ki, daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi instinkt iddialarıyla əlaqədar ilk etirafçılardan biri də Çarlz Darvindir:
Bir çox instinkt elə möcüzəlidir ki, böyük ehtimalla inkişafları oxucuya nəzəriyyəmin hamısını yıxmaq üçün yetərli bir mane olaraq görünəcək.
Darvin təbiətdə gördüyü şüurlu davranışların mənşəyinin təkamüllə açıqlana bilməyəcəyini özü də bilirdi. Bu, ağıl və məntiqin göstərdiyi bir həqiqətdir. Ancaq Darvinin nəzəriyyəsini vəsiyyət alan bir çox təkamülçü, nəzəriyyəni çoxdan yıxmış olan bu davranışların mənşəyini hələ də boş sözlərlə şərhə etməyə çalışırlar. Bu mövzuyla əlaqədar olaraq məşhur Alman bioloq Hoimar Von Ditfurth təkamülçü olmasına baxmayaraq, heyvanlardakı davranışların "ağıl və şüur" əsəri olduğunu qəbul etmək vəziyyətində qalmışdır:
... əvvəldən bəri izah etdiyimiz davranışlarına baxılınca, bunların çox xüsusi bir mənada "ağılla təşkil edilmiş" olduqlarına bağlı müəyyən meyarlar da gözə dəyir. Müəyyən bir məqsədə və hədəfə istiqamətlilik, gələcəkdəki hadisələri təxmin etmə, özündən başqa canlı növlərinin ola biləcək davranışlarını və reaksiyalarını hesabalama ağılın əlamətləri deyilsə nədir?
Ancaq daha sonra bütün bu ifadələri söyləyən özü deyilmişcəsinə heyranlıq duyduğu ağıl göstəricilərinin, yaradılışın dəlili olduğunu qəbul etməmək üçün demaqoq üsullara əl atır:
Keçmişin təbiət alimləri bu cür hadisələrlə qarşılaşdıqca bir möcüzənin varlığına inanmaqla qalmamışlar, yəni Allahın Öz yaratdıqlarını qorumaq üçün belə bir qorumanın lazımi məlumatlarıyla onu təchiz etdiyini düşünməkdən özlərini xilas edə bilməmişdilər. Halbuki, bu tərz bir şərh, təbiət alimi üçün bir intihar, daha doğrusu elmi həqiqəti və öz varlığını inkar deməkdir. Digər yandan müasir elmin bu cür hadisələri "instinkt" həqiqətiylə şərh etməyə çalışması da çox məna ifadə edir. Çünki əksəriyyətinin sandığının tərsinə, olub bitəni instinktin bacarığı saymaq (...) bu da bizi olduğumuz yerdən çox kənara aparmaz və sualın əsl cavabını tapmamığıza mane olar...
İnstinkt sözü təkamülçülərin də fərqində olduqları kimi, heç bir açıqlayıcı məna daşımayan, Allahın ilhamını qəbul etmək istəməyənlərin sığındıqları bir anlayış olmuşdur. "İnstinkt" sözü təkamülçü elm adamları tərəfindən, heyvanların doğuşdan sahib olduqları bəzi davranışları təyin etmək üçün istifadə edilər. Ancaq heyvanların bu instinktləri necə əldə etdikləri, instinkt ilə edilən bir davranışın ilk olaraq necə ortaya çıxdığı və bu davranışların nəsildən-nəsilə necə köçürüldüyü sualları hər zaman cavabsızdır. Təkamülçü genetik Gordon R. Taylor, “The Great Evolution Mystery” (Təkamülün Böyük Sirri) adlı kitabında instinktlərlə əlaqədar bu çıxılmaz vəziyyəti belə etiraf edir:
Daxildən gələn bir davranış ilk olaraq necə ortaya çıxır və bir növdə irsi olaraq necə yerləşir deyə soruşsaq, bu suala heç bir cavab ala bilmərik.
Gordon Taylor kimi etiraf edə bilməyən bəzi təkamülçülər isə bu sualları üstü bağlı, həqiqətdə bir məna ifadə etməyən cavablarla ötürməyə çalışarlar. Bu mövzu ilə əlaqədar ən böyük yanılmalardan biri instinktlərin zaman içərisində şəkilləndikdən sonra nəsildən-nəsilə köçürülərək günümüzə ötürüldüyü şəklindəki iddiadır. Bu, daha əvvəl təsvir etdiyimiz Lamarkçı məntiqdir və elmi baxımdan bir xurafat olduğu bundan bir əsr əvvəl isbat edilmişdir. Necə ki, təkamülçü elm adamlarının özləri də instinkt və impulsların nəsildən-nəsilə təkamül yoluyla köçürülməsinin qeyri-mümkün olduğunu etiraf edirlər. Təkamülçü Gordon R. Taylor, davranışların irsi olaraq sonrakı nəsillərə köçürülə bildiyi iddiasını, "acınacaqlı" bir iddia olaraq qiymətləndirir:
Bioloqlar müəyyən bəzi davranış şəkillərinin irsiliyinin mümkün olduğunu və əslində bunun həqiqətən, görüldüyünü qəbul edərlər. Dobzhansky bunu iddia edir: "Bütün bədən quruluşları və funksiyalar, heç bir istisna olmadan, ekoloji zəncirlər əsnasında yaranan irsiyyətin məhsullarıdır. Bu vəziyyət, heç bir istisna olmadan bütün davranış şəkilləri üçün də məqbuldur". Bu doğru deyil və Dobzhansky kimi hörmətli birinin bunu cahilcəsinə müdafiə etməsi acınacaqlı bir vəziyyətdir.
Bu nöqtədə qarşımıza çox açıq bir həqiqət çıxır: bu canlılar sahib olduqları üstün xüsusiyyətləri öz ağılları ilə edə bilmədiklərinə və bu xüsusiyyətləri ilə doğulduqlarına görə, bu xüsusiyyətləri onlara verən, onları bu rəftarları göstərəcək şəkildə yaradan üstün bir ağıl və elm sahibi Uca Rəbbimiz Allahdır.
Təkamül nəzəriyyəsi canlıların mənşəyini böyük ölçüdə guya həyatda qalma mübarizəsinə dayayar və bu mübarizə əsnasında əldə edilən kiçik təsadüfi üstünlüklərin zaman içində bir-birinə əlavə olunaraq yeni canlılar yaratdığını fərz edər.
DavamıTəkamül nəzəriyyəsi canlıların mənşəyini böyük ölçüdə guya həyatda qalma mübarizəsinə dayayar və bu mübarizə əsnasında əldə edilən kiçik təsadüfi üstünlüklərin zaman içində bir-birinə əlavə olunaraq yeni canlılar yaratdığını fərz edər. Kiçik bir quşun hələ bir neçə həftəlikkən heç bir rəhbər olmadan minlərlə kilometrlik bir səfərə cəhd etməsi, ancaq bu səfər üçün lazım olan orqan və davranışlar əskiksiz olaraq var olduğunda müvəffəqiyyətə çata bilər. Bu səbəbdən köç üçün lazımi orqan və davranışların mərhələ-mərhələ əldə edilməsi mümkün deyil. Çünki lazımi təchizata və qabiliyyətə sahib olmayan bir canlının həyatda qalma ehtimalı son dərəcə zəifdir. Bir təkamülçü qaynaqda bu vəziyyətdən belə danışılır:
Köç əsnasında ölüm riski böyükdür; bu riskin kölgəsi altında köç təkamülünün necə reallaşmış ola biləcəyi, köç davranışının hələ açıqlanmamış bir istiqamətidir.
Ancaq təkamül nəzəriyyəsinin bu çıxılmaz vəziyyəti təkamülçüləri köçlə əlaqədar xəyali fərziyyələr etməkdən uzaqlaşdırır. Bunlardan ən məşhur olanı buzlaq çəkilmələri üzərində qurulmuş ssenaridir. Bu ssenari bir təkamülçü qaynaqda belə izah edilir:
Ən məşhur düşüncəyə görə, buzlaqlaşma köçün təkamülünü açıqlaya bilər. Bəziləri irəliləyən buzlaqların mülayim bölgə quşlarını tropiklərə itələdiyinə inanır. Buzlaqlar çəkilincə də bu quşların nəvələri atalarının evlərinə qayıdarlar. Digərləri buzlaqların tropik bölgə quşlarını mülayim bölgələrə yayılmaqdan uzaqlaşdırdığını düşünür. Buzlaqlar çəkilincə bu quşlar əvvəldən buzlaqlarla örtülü bölgələrə yayıla bildilər. Amma bunların nəvələri atalarının tropiklərdəki evlərinə döndülər.
Əlbəttə, bu ssenari son dərəcə həqiqətdənkənardır. Canlılardakı köç davranışını təsadüfi təsirlərlə şəkillənən irsi xüsusiyyətlərə bağlayan təkamülçü izahlarda, çox ciddi ziddiyyətlər sərgilənir. Bir canlının DNT-sində kodlu olan məlumatların ekoloji amillərə uyğunlaşması, ya da canlının hər hansı bir davranışından təsirlənməsi mümkün deyil. Bu əvvəlki sətirlərdə də açıqladığımız kimi genetika elminin bilinmədiyi bir dövrdə ortaya çıxan elmdən kənar bir məntiqin məhsuludur. Məsələn, quşlarda köçün əvvəlki dövrlərdə buzlaqların çəkilməsinə görə yer dəyişdirməklə başladığı tezisi doğru qəbul edilsə belə, bu davranışın başlanğıcı canlının genetik məlumatıyla əlaqədar olaraq qarşıya qoyulacaq təkamülçü iddialara heç bir dəstək verməyəcək. Çünki bir quş növünə aid bütün fərdlər hansı istiqamətdə yer dəyişdirirsə dəyişdirsin, nə qədər sıx səyahət edirsə etsin, bu vəziyyətin bəhsi keçən növün DNT-si üzərində heç bir təsiri olmaz. Qısacası, köç hərəkətləri canlının DNT-sinə məlumat əlavə etməz.
Köç davranışı əgər tam lazım olduğu şəkildə olmazsa, hevyanlar üçün üstünlük deyil, əskik, hətta öldürücü ola bilər. Təkamülçülərin də ifadə etdiyi kimi, "köç əsnasında ölüm riski böyükdür" və heç bir canlının təsadüfi mutasiyaların özünə mükəmməl bir köç davranışı qazandırmasını gözləyəcək vaxtı yoxdur. Görüldüyü kimi, təkamül nəzəriyyəsinin canlılarda köçə dair heç bir tutarlı şərhi yoxdur. İrsi olaraq köçürülən və quşun daha əvvəl heç getmədiyi bir yerin koordinatlarını təsbit etməsini təmin edən bu məlumatın, zərərli təsirləriylə bilinən mutasiyalarla ortaya çıxdığını qəbul etmək məntiqdən kənardır.
Köç davranışında ortaya çıxan "planlaşdırma" o qədər kompleksdir ki, bunun yaradılışın məhsulu olduğunu görə bilməmək, ancaq darvinist xurafatla açıqlana bilər. Bəhsi keçən kompleksliyin bir nümunəsi də, köç əvvəlində bədəndə başladılan hazırlıqlardır. Köçəri quşlar köçə başlamazdan əvvəl, sürətləndirilmiş bəslənmə tempinə girərlər. Bu davranışın məqsədi çətin köç boyunca lazımi enerjini bədəndə yağ olaraq yığmaqdır. Bəzi quşlar "hyperphagia" adı verilən bu həddindən artıq bəslənmə dövründə ağırlıqlarını iki mislinə çıxara bilərlər. Hyperphagia, genetik olaraq nəzarət edilən köç fiziologiyasının bir parçasıdır. Bu davranış olduqca diqqətçəkici bir şəkildə köçdən 2-3 həftə əvvəl -ətrafdakı qida imkanları tamamilə azalmadan əvvəl- başlayar. Beləcə, quşların uzun bir səfər əvvəli enerji (yanacaq) çatışmazlığı yaşaması əngəllənmiş olar. Bu vəziyyətin quş baxımından son dərəcə təsirli bir tədbir mexanizmi olduğu açıqdır. Təkamülçülərin bu fizioloji tədbirdə rol oynayan bütün molekulyar mexanizmlərin, quşun DNT-sində təsadüfi olaraq yığılan mutasiyalara bağlı olduğunu qarşıya qoyarkən göstərə biləcəkləri heç bir dəlil yoxdur.
Köçlə əlaqədar fizioloji mexanizmlərdə təkamülçülərin açıqlaya bilməyəcəyi bir başqa ünsür də, quşların hormon səviyyələrindəki diqqətə çarpan dəyişiklərdir. Bu dəyişikləri başladan noroendokrinal (sinir və daxili hormon ifraz etməklə əlaqədar) mexanizm gün içindəki dəyişiklikləri ortaya qoyar, bu da beyin epifizinə (beyində olan və yuxuyla əlaqədar melatonin hormonunu ifraz edən bir vəzi) təsir edər və hipofiz vəzisinə (beyində olan əsas hormon vəzisi) təsir edər. Kortikosteron və prolaktin hormonlarının birlikdə işləyərək gecə fəaliyyətinə (zugunruhe) təsir etdiyi düşünülür ki, gecə fəaliyyəti ilin köç dövrlərində artım göstərər. Belə kompleks endokrinal (daxili hormon ifraz etməklə əlaqədar) proseslərdə rol oynayan hormonların molekulyar quruluşu, çox xüsusi nizamlanmış bir sistemin uyğun bir parçasıdır. Nəinki kompleks sistemlərin, tək bir hormonun belə təsadüflərlə ortaya çıxması qeyri-mümkündür, buna dair tək bir elmi dəlil yoxdur. (Təfərrüatlı məlumat üçün baxın. Hormon Mucizesi, Harun Yahya)
Quş köçündə mutasiyalarla açıqlana bilməyəcək daha bir yaradılış nümunəsi vardır. Bəzi köçəri quşlar yüksək hündürlüyə uçarlar. Məsələn, Anser indica adlı qaz növünün Himalayın üzərində 9.000 metr yüksəklikdə uçduğu bilinir. Atmosferin bu bölgələri oksigen baxımından olduqca kasıbdır. Bu yüksəkliklərdə uçan quşların qanlarındakı oksigen daşıma tutumu isə yüksək qırmızı qan hüceyrəsi konsentrasiyasıyla artırılmışdır. Həm də köçəri quşlarda hemoqlobin –köçəri olmayan quşların və digər onurğalıların əksinə- oksigen daşıma və buraxma baxımından fərqliləşən iki formada olar. Bu xüsusi yaradılış oksigen sıxlığı fərqlilik göstərən yüksəkliklər arasında hərəkət edən quşa, bu hərəkəti əsnasında ağciyərinə girəcək oksigen miqdarına görə nizamlana bilən oksigen daşıma sistemi təmin edər. Quşlardakı bu üstün qabiliyyət ancaq bədənlərindəki qüsursuz yaradılışla birlikdə olduğunda canlı üçün bir üstünlük meydana gətirər. Bu səbəbdən, istər canlılardakı kompleks yaradılış, istərsə davranışlarındakı heyranlıq oyandıran qabiliyyətlər təsadüflərə ehtimal verməyəcək qədər mükəmməldir.
Çovdarçıkimilər qışı keçirmək üçün Alyaskadan Havaya köç edərlər. Okean üzərindən istirahət etmədən, dayanmadan uçmaları lazımdır, çünki naviqasiyaları üzərində ada yoxdur və üzən quşlardan da deyildirlər. 4.000 kilometrlik 88 saatlıq səfərləri əsnasında, qanadlarını 250.000 kimi böyük bir sayda dayanmadan çırparlar. Səfərlərinə başladıqlarında kiloları 200 qramdır.
DavamıÇovdarçıkimilər qışı keçirmək üçün Alyaskadan Havaya köç edərlər. Okean üzərindən istirahət etmədən, dayanmadan uçmaları lazımdır, çünki naviqasiyaları üzərində ada yoxdur və üzən quşlardan da deyildirlər. 4.000 kilometrlik 88 saatlıq səfərləri əsnasında, qanadlarını 250.000 kimi böyük bir sayda dayanmadan çırparlar. Səfərlərinə başladıqlarında kiloları 200 qramdır. Bu ağırlıqlarının 70 qramı yanacaq olaraq istifadə ediləcək yağdan meydana gələr. Aparılan hesablamalara görə, bu quşlar itələyici güc və istilik əldə etmək üçün saatda bədən ağırlıqlarının 0,6%-nı istehlak edərlər. Bu vəziyyətdə 72 saat içində -uçuş üçün lazımi zamanın 81%-də- bütün yanacaqları olan 70 qram yağı istehlak etmələri lazımdır. Bu da quşun çatma nöqtəsinə gəlmədən 800 km əvvəl okeana düşməsi deməkdir. Ancaq bu şəkildə olmaz.
Alman Federal Fizika və Texnologiya İnstitutunda rəhbər və professor olan Werner Gitt, bu quşların 70 qramlıq yanacaqla 88 saatlıq uçuşu necə bacardıqlarını bu ifadələrlə izah edir:
Yaradıcının buradakı əsərini heyranlıqla izləyirik. "Enerji girişi, məlumat sayəsində optimizə edilər" deyə açıqlana biləcək təməl bir teoremi bizə göstərir. Bu quşun vəziyyətində, bu, ona verilmiş əhəmiyyətli bir məlumata qarşılıq gəlir: "Tək uçmayın, bir V şəklində uçun! V şəklindəki düzülüş sizə 23%-lik bir enerjiyə qənaət edəcək və hədəfinizə etibarlı şəkildə çatacaqsınız."... 88 saat sonra, geriyə hələ 6,8 qram yağ qalmışdır, ancaq bu da boşuna artırılmış deyil; küləklərin tərs istiqamətlərdən əsəcəyi çətin vəziyyətlər üçün bir tədbir olaraq saxlanmışdır. (Quşda) Fövqəladə dərəcədə aşağı bir yanacaq istehlakı vardır, saatda öz ağırlığının yalnız 0,6%-ni yandırar. Bu, insanın istehsal etdiyi hava vasitələriylə müqayisə etdiyimizdə çox təəccüblüdür. Eyni nisbət vertolyot üçün 5% və bir reaktiv təyyarəsi üçün də 12%-dir.
Bu quş nümunəsində gördüyümüz kimi, köç uçuşlarında da təsadüflərin yeri yoxdur. Əksinə, burada yer vermədiyimiz incə riyazi hesablamalar vardır. İnsanların da hələ bacara bilmədikləri bu məhsuldar uçuş, bizləri bir çox sual üzərində düşündürür:
Quş tam olaraq nə qədər enerjiyə ehtiyac duyduğunu haradan bilir?
Quşun səfərə çıxmazdan əvvəl tam lazım olduğu qədər yağ yığması necə mümkün olur?
Quş məsafəni və dəqiq yanacaq istehlakını haradan bilir?
Quş köç naviqasiyasını haradan bilir?
Quş gedəcəyi yerə çata bilmək üçün necə dayanmadan səfər edə bilir?
Quş yanacaq istehlakını azaltmaq üçün digər quşlarla V formasında düzülərək uçmalı olduğunu haradan bilir?
Şüur və ağıldan məhrum, qərar vermə, mühakimə kimi qabiliyyətləri olmayan bu canlıların son dərəcə ağıllı plan və texnikalarla uçmaları, buna uyğun bədən quruluşuna sahib olmaları tək bir həqiqətlə açıqlana bilər: bu canlılar yaradıldıqları ilk andan etibarən özlərinə verilən ilhamla hərəkət edirlər. Onlar hər şeyi yaradan Rəbbimizin əmri və yoxlaması ilə həyatlarını davam etdirirlər.
Tədqiqatçı Jobe Martın "Incredible Creatures That Defy Evolution" (Təkamül nəzəriyyəsinə qarşı çıxan inanılmaz canlılar) adlı bir sənədli filmdə çovdarçıkimiləri nümunə verərək təkamül nəzəriyyəsinin iddialarının etibarsızlığını belə izah etmişdir:
Təkamül nəzəriyyəsi, köç edən bir heyvanın yazda harada olacağını, qışda harada olacağını necə açıqlayar? Ümumiyyətlə, şərh belədir: Texasda böyümüş müəyyən bir quş vardır. O qış çox soyuq olar. Meksikaya doğru uçar. Bura gözəlmiş deyər və yazda təkrar Texasa dönər. O yaz çox istidir. Ona görə şimala Kanzasa uçmağa qərar verər. Hər il soyuq- isti deyərkən bir az daha şimala, bir az daha cənuba gedər. Ta ki şimalda qütblərdən Cənubi Amerikaya çatar. Ancaq bir quş bu qaydanı pozar. Əvvəla, bu quş bir göyərçin böyüklüyündə kiçik bir quşdur. Qütblərdə Alyaskada yaşayar. Qış üçün də Havaya uçar. 88 saatlıq dayanmadan bir uçuşu vardır. Çünki arada heç quru yoxdur. 3 gün 4 gecəlik dayanmadan bir uçuş. Yaxşı bunu necə bacarırlar? [Səfərdən əvvəl] çox yeməyə başlayarlar və 70 qramlıq yandırıla bilən enerji əldə edərlər. Bu vəziyyətdə 88 saatlıq bir yol vardır və problemimiz budur. Hər saat təxminən 1 qram sərf etdiyinə görə, üzgüçü olmayan bu quşlar bir neçə saatlıq məsafədə Havay yaxınlarında okeana düşəcəklər. Yaxşı, bunun necə öhdəsindən gəlirlər? Çünki Allah onları liderlərini dəyişdirərək V formasında uçacaqları, beləcə hava axınının qırılacağı və uçmaq üçün sərf edilən enerjini azaldacaqları şəkildə yaratmışdır... Təkamül nəzəriyyəsinin şərhlərinə uyğun gəlmir. Çünki, hər il bir az daha çox, hər il bir az daha cənuba gedə biləcəkləri bir vəziyyət yoxdur, əks halda okeana düşəcək və balıq yemi olacaq. Elə isə təkamül şərhləri etibarlı deyil.
Bu kiçik quş nümunəsində görüldüyü kimi, quşun hansı üsulla, nə qədər yanacaqla uçaraq köç edə biləcəyini təcrübə ilə təsbit etməsi mümkün deyil. Müvəffəqiyyətsizliklə nəticələnən hər uçuş, quşun ölümü deməkdir. Bu səbəbdən ölən bir quşun bu təcrübəsini sonrakı nəsillərə ötürə biləcəyi bir vəziyyət yoxdur. Tək uçmanın, ya da 50 qram yağla uçmanın mümkün olmadığını bu quşların təbii seleksiya kimi şüursuz bir mexanizm sayəsində öyrəndikləri şübhəsiz ki, son dərəcə axmaq bir iddiadır. Ya da mutasiya kimi canlıları məhvedici təsirlərin belə incə hesablara əsaslanan uçuş texnikalarını genlərinə kodlaşdırması da ehtimaldan kənardır.
Minlərlə kilometr uzaqda, müəyyən bir nöqtəyə doğru qüsursuzca başladılan və bitirilən bir səfəri açıqlamaq üçün "təsadüf", mənasız bir sözdür. Hər hansı bir şüur və məqsəddən məhrum təbii proseslər ...
DavamıMinlərlə kilometr uzaqda, müəyyən bir nöqtəyə doğru qüsursuzca başladılan və bitirilən bir səfəri açıqlamaq üçün "təsadüf", mənasız bir sözdür. Hər hansı bir şüur və məqsəddən məhrum təbii proseslər, bir tərəfdən bir quşa köçlə əlaqədar zaman və istiqamət məlumatlarını yükləyib, bir tərəfdən də onu bu köçdə ehtiyac duyacağı fizioloji xüsusiyyətlərlə təchiz edə bilməz. Bunu düşünməyi tələb edəcək nə bir elmi dəlil, nə də məntiqli bir səbəb vardır. Bu həqiqətə baxmayaraq, köç davranışının təkamüllə ortaya çıxdığını müdafiə etmək, qısa mənzilli və hər hansı bir radar sistemindən məhrum bir planerin radiosunda meydana gələcək qəzalarla, ortaya GPS (Qlobal Positioning System-Qlobal Yertapma Sistemi), elektronik radar sistemləri və digər koordinat təyin etmə və naviqasiya texnologiyasına sahib bir təyyarənin çıxa biləcəyini müdafiə etmək kimidir.
Köç davranışları üzərində bir az düşünüldüyündə, bu canlıların üstün bir ağıl və qüdrət sahibi Allah tərəfindən istiqamətləndirildikləri asanlıqla görülər. Kiçik bir canlının belə təhlükəli səfərlərə cəhd etməsi, bu səfərində özünə güc təmin edəcək şəkildə, olduğu bölgədə hələ yemək qaynaqları azalıb tükənmədən onları yanacaq olaraq yığması, Günəş və ulduzlara görə istiqamət tapma texnikalarının bu canlılara qazandırılması və ən əhəmiyyətlisi, milyardlarla canlının hər köç dövründə proqramlaşdırılmış şəkildə yola qoyulması, bütün bu planın bir Yaradıcının əsəri olduğunu göstərir.
Allah canlıları yaratmışdır və hər növə necə yaşamalı olduğunu "ilham" edir. "Məgər onlar Allaha tabe olub havada uçan quşları görmürlərmi? Onları havada saxlayan ancaq Allahdır. (Nəhl surəsi, 79) ayəsiylə də işarə edildiyi kimi, canlılardakı üstün qabiliyyətlər, göstərdikləri şüurlu və ağıllı davranışlar bizlərə Allahın canlılar üzərindəki hakimiyyətini göstərir. Canlılardakı köç hərəkəti də, Allahın onlara bir ilhamıdır:
Ön mühakimələrini bir kənara buraxan və vicdanıyla düşünən insanlar bu həqiqəti qavrayarlar: bütün canlı növləri hər şeyə güc çatdıran, bütün aləmlərin Rəbbi olan Allahın diləməsi və yaratmasıyla var olmuşdur. Kitabda verilən nümunələrdən yalnız ilan balıqlarının hər dəfə ölmək və yumurtlamaq üçün Avropadan yola çıxıb özlərindən minlərlə kilometr uzaqdakı Sarqas dənizinə getmələri və bu yolda heç çaşmadan istiqamətlərini tapa bilmələri belə, bir insanın Allahın varlığına iman etməsi üçün kafi bir dəlildir. Çünki, bu davranışda bir mühakimə qabiliyyəti və üstün bir ağıl vardır. Bir çox insanın da göstərə bilməyəcəyi bu üstün ağıla, ilan balıqlarının sahib olduğunu düşünmək məntiqli deyil. Bu ağılı onlara Allah ilham edir, bunun xaricində bir şərh axtaran, tapa bilməyəcək. Allah bir ayədə belə buyurar:
Allah, Quranda insanlara yaratdığı varlıqlar ilə göylərin və yerin yaradılışı haqqında düşünmələrini əmr etmişdir. Çünki, vicdanlı bir şəkildə düşünən hər insan Allahın varlığının dəlillərini hər yerdə görə bilər. Bu dərəcə açıq olan bir həqiqəti görməməkdə müqavimət göstərən inkarçılar isə, əslində vicdanlarını dinləsələr görə biləcəkləri bir həqiqəti sırf içində yaşadıqları təkəbbür səbəbiylə inkar edirlər. Allah bu kəslərlə əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurar:
Rəbbimizin yer üzündən səmaya qədər yaratdığı hər varlıq Onun sonsuz ağlının və bənzərsiz sənətinin ən gözəl təcəllisidir.
© 2017 Design Studio 313 | Bu sayt hörmətli Adnan Oktarın əsərlərindən istifadə edilərək hazırlanılmışdır.
